De kracht van helderheid – burgers die vrijheid opeisen

 

José Saramago – Ensayo sobre la lucidez (2004)

José Saramago, Nobelprijswinnaar literatuur (1998), staat bekend om zijn scherpe maatschappijkritiek en zijn vermogen om met allegorische romans fundamentele vragen over macht, vrijheid en menselijkheid te stellen. In Ensayo sobre la lucidez (in het Nederlands vertaald als De stad der zienden) zet hij de lezer een spiegel voor: wat gebeurt er als burgers zich massaal afkeren van een politiek systeem dat zijn geloofwaardigheid heeft verloren?

Samenvatting van de roman

Het verhaal speelt zich af in een anonieme hoofdstad tijdens gemeenteraadsverkiezingen. Wanneer de stemmen worden geteld, blijkt dat meer dan 70% van de kiezers blanco heeft gestemd. De regering is verbijsterd, want de verkiezingen waren eerlijk verlopen, maar de uitslag onthult een ongekende afwijzing van de politieke orde. In een tweede ronde loopt het percentage blanco stemmen zelfs op tot 83%.

De staat reageert paniekerig en repressief. Politici en media beschouwen de uitslag als een complot, een vorm van anarchie of zelfs terrorisme. Er worden noodtoestanden uitgeroepen, veiligheidsdiensten ingezet en burgers verdacht gemaakt. De machthebbers proberen de bevolking te intimideren, maar de burgers blijven vreedzaam en weigeren hun keuze uit te leggen. Het stilzwijgen van de meerderheid wordt een daad van verzet: zij laten zich niet meeslepen in het politieke spel dat alleen maar draait om macht en corruptie.

De roman bouwt voort op Saramago’s eerdere Ensayo sobre la ceguera (Blindheid, 1995), waarin een samenleving uiteenvalt door een plotselinge epidemie van blindheid. Waar in dat boek blindheid symbool staat voor moreel en sociaal falen, staat in Lucidez (klaarheid, helderziendheid) de massale weigering symbool voor een ontwaken van bewustzijn.

Ideeën voor een rechtvaardige samenleving

Wat Saramago in deze roman onderzoekt, is de spanning tussen burgerlijke vrijheid en politieke macht. Het blanco stemmen is geen nihilisme, maar een moreel protest: burgers eisen een politiek die werkelijk hun waardigheid respecteert en hun belangen dient. In hun stilzwijgen ligt een krachtig verlangen naar authentieke democratie – niet een systeem waarin verkiezingen rituelen zijn zonder echte keuze, maar een samenleving waarin de stem van burgers serieus telt.

De roman laat zien hoe fragiel politieke macht is wanneer burgers zich niet langer laten reduceren tot gehoorzame onderdanen. De ware legitimiteit van de staat berust op vertrouwen en erkenning door burgers. Wanneer dit vertrouwen ontbreekt, moet de samenleving opnieuw nadenken over haar fundamenten.

Saramago stelt de vraag: wat betekent democratie werkelijk? Zijn impliciete antwoord is dat democratie geen formaliteit mag zijn, maar een praktijk van transparantie, verantwoordelijkheid en respect voor de vrijheid van burgers. De rechtvaardige samenleving ontstaat pas wanneer politiek niet langer een spel van macht is, maar een middel om menselijkheid, solidariteit en vrijheid te garanderen.

---

📌 Conclusie

Ensayo sobre la lucidez is geen utopie, maar een waarschuwing en een uitnodiging. Het boek laat zien hoe burgers, door een vreedzaam maar radicaal gebaar, de hypocrisie van politieke systemen kunnen ontmaskeren. Het wijst ons erop dat een rechtvaardige samenleving niet alleen afhangt van instituties, maar van een waakzaam burgerschap dat vrijheid en waardigheid nooit opgeeft.