De politiek van angst: de schaamteloze normalisering van extreemrechtse discours

 

Ruth Wodak – The Politics of Fear: The Shameless Normalization of Far-Right Discourse (2015)

In haar boek The Politics of Fear laat de Oostenrijkse taalkundige en discoursanalist Ruth Wodak zien hoe radicaal- en extreemrechtse partijen taal gebruiken als een krachtig politiek wapen. Niet economische cijfers of rationele argumenten staan centraal, maar emotie. Angst wordt doelbewust gecreëerd en verspreid om burgers te mobiliseren en tegenstanders buiten spel te zetten. Migranten worden afgeschilderd als bedreiging, de Europese Unie als een vijandig monster, elites als verraders, en feministen of LHBTQ-bewegingen als ondermijnend. Door voortdurend zulke angstbeelden te verspreiden, ontstaat een klimaat waarin wantrouwen en vijanddenken de plaats innemen van dialoog en compromis (Wodak, 2015).

Wodak benadrukt dat de opmars van deze retoriek niet alleen te maken heeft met sociale of economische factoren, maar vooral met de manier waarop taal het publieke debat verandert. Wat ooit taboe was, wordt steeds meer salonfähig. Zij spreekt van een “shameless normalization”: politici uit de radicaalrechtse hoek gebruiken zonder schaamte woorden en frames die voorheen als ondenkbaar golden. Media geven die uitspraken gretig door, en gevestigde partijen nemen ze over uit electorale angst. Zo verschuiven langzaam maar zeker de grenzen van het toelaatbare.

In haar analyse laat Wodak zien dat extreemrechtse communicatie een herkenbaar patroon volgt. Partijen positioneren zichzelf als slachtoffer – “het echte volk wordt onderdrukt” – en wijzen tegelijkertijd zondebokken aan: migranten, moslims of Europese instellingen. Ze versterken wij-zij-tegenstellingen, gebruiken emotionele metaforen en complottheorieën, en beheersen de agenda door provocatieve uitspraken die voortdurend de media halen. Deze tactieken zijn niet uniek voor één land, maar komen overal terug: in de FPÖ in Oostenrijk, het Front National in Frankrijk, Vlaams Belang in België, UKIP in het Verenigd Koninkrijk en de AfD in Duitsland.

Ook in Nederland zijn de patronen die Wodak beschrijft duidelijk zichtbaar. Politici als Geert Wilders en Thierry Baudet hebben met succes het publieke debat verschoven door thema’s als migratie, islam en nationale identiteit te framen in termen van bedreiging en ondergang. Termen als “tsunami van asielzoekers” of “boreale wereld” zijn klassieke voorbeelden van hoe angst en cultuurverlies worden verbeeld. Onderzoek van Cas Mudde en Sarah de Lange laat zien hoe de Nederlandse radicaal-rechtse partijen niet alleen electoraal groeien, maar ook thematische dominantie verwerven doordat mainstream partijen hun agenda deels overnemen (Mudde, 2019; De Lange, 2007). Recente rapporten van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) bevestigen dit: gevoelens van culturele bedreiging en angst voor verlies van nationale identiteit spelen een grote rol in het succes van rechts-populistische bewegingen (SCP, Denkend aan Nederland, 2019; WODC, Migratie en Maatschappij, 2021).

De gevolgen van deze angstpolitiek zijn ernstig. Minderheden raken structureel gestigmatiseerd, democratische spelregels worden uitgehold doordat tegenstanders niet langer als legitiem worden gezien, en het publieke debat verschuift van feiten naar emoties en vijandbeelden. Angst wordt zo niet alleen een instrument van mobilisatie, maar ook een ondermijning van democratische cultuur.

Toch biedt Wodak ook perspectief. Ze pleit voor een kritisch discoursbewustzijn: burgers, media en politici moeten leren herkennen hoe angstretoriek werkt, welke frames worden gebruikt, en welke belangen daarachter schuilgaan. Alleen door die mechanismen te ontmaskeren en er alternatieve, positieve narratieven tegenover te stellen, kan een samenleving zich verweren tegen de politiek van angst.

De boodschap van The Politics of Fear is indringend en actueel: als we niet alert zijn op de normalisering van haat en angst, verliezen we stukje bij beetje de fundamenten van de democratie. Maar wie de retoriek doorziet en tegengas biedt, kan juist bouwen aan een politiek die niet verdeelt door angst, maar verbindt door hoop.

---

📚 Kernreferenties:

• Wodak, R. (2015). The Politics of Fear: The Shameless Normalization of Far-Right Discourse. Sage.

• Mudde, C. (2019). The Far Right Today. Polity Press.

• De Lange, S. (2007). From Pariah to Power: Explanations for the Government Participation of Radical Right-Wing Populist Parties in West European Parliamentary Democracies. PhD Thesis.

• SCP (2019). Denkend aan Nederland. Den Haag.

• WODC (2021). Migratie en Maatschappij: Feiten en Percepties. Ministerie van Justitie en Veiligheid.