Hoe onze Grondwet de ziel van de democratische rechtsstaat bewaakt

 Waarom we onze Grondwet nú moeten verdedigen tegen uitholling door extremisme en populisme – en hoe ieder van ons dat kan doen.

De Nederlandse Grondwet is veel meer dan een juridisch document. Het is, zoals Wim Voermans in Het verhaal van de Grondwet en Onze constitutie benadrukt, het fundament en de ruggengraat van onze democratische rechtsstaat. Ze vertelt wie wij als samenleving willen zijn, hoe we onszelf besturen, en welke grenzen er gelden voor de macht van de overheid én de wil van de meerderheid.

Hoofdstuk 1 van de Grondwet bevat de grondrechten: het gelijkheidsbeginsel in artikel 1, de klassieke vrijheidsrechten zoals de vrijheid van meningsuiting in artikel 7, de vrijheid van godsdienst in artikel 6, het recht op privacy in artikel 10 en de sociale grondrechten zoals het recht op onderwijs in artikel 23 en de bevordering van de volksgezondheid in artikel 22. Dit eerste hoofdstuk is geen losstaand gedeelte, maar de grondtoon van de hele Grondwet. De overige hoofdstukken – die de staatsinrichting regelen – zijn er om deze rechten te beschermen en te verwezenlijken. Het bestuur, de wetgeving, de rechtspraak: ze bestaan bij de gratie van deze kernwaarden. Zonder Hoofdstuk 1 zouden de hoofdstukken over regering, parlement, rechtspraak en decentrale overheden slechts een machtsstructuur beschrijven, zonder morele en juridische ankerpunten.

Hoofdstuk 1 geeft de waarden – vrijheid, gelijkheid, menswaardigheid – en de overige hoofdstukken bouwen daar de architectuur omheen. Hoofdstuk 2 over de regering beschrijft hoe het staatshoofd en de ministers hun macht uitoefenen binnen de grenzen van die waarden. Hoofdstuk 3 over de Staten-Generaal legt vast hoe het parlement wetten maakt die grondrechten respecteren. Hoofdstuk 4 over de Raad van State, de Algemene Rekenkamer en de Nationale Ombudsman voorziet in advies, controle en waarborgen dat het bestuur niet buiten zijn boekje gaat. Hoofdstuk 5 over de rechtspraak garandeert onafhankelijke rechters die onze grondrechten beschermen, ook tegen de overheid. Hoofdstuk 7 over provincies, gemeenten en waterschappen bepaalt dat ook decentrale overheden binnen dezelfde rechtsstatelijke kaders moeten werken. Zoals Voermans schrijft, is de Grondwet geen technocratisch handboek, maar een “afsprakenstelsel” waarin de macht wordt begrensd om de vrijheid van burgers te waarborgen. De volgorde is veelzeggend: eerst de rechten van de burger, daarna pas de macht van de staat.

Aan de Grondwet liggen enkele kernuitgangspunten ten grondslag. Menselijke waardigheid staat centraal: de staat is er voor de mens, niet andersom. De rechtsstaat betekent dat macht altijd wordt begrensd door het recht. Democratie houdt in dat politieke macht voortkomt uit het volk, maar altijd gebonden is aan de bescherming van minderheden. De scheiding der machten zorgt ervoor dat wetgeving, bestuur en rechtspraak elkaar controleren en begrenzen. Tot slot legt de Grondwet de verantwoordelijkheid bij de overheid om via sociale grondrechten actief beleid te voeren dat mensen gelijke kansen geeft.

Deze structuur is niet onkwetsbaar. Extreemrechtse en populistische partijen proberen soms op meerdere manieren de Grondwet uit te hollen: door artikel 1 te relativeren of aan te passen, zodat discriminatie op religie of afkomst mogelijk wordt; door rechters minder bevoegdheden te geven om wetten te toetsen aan grondrechten; door de vrijheid van meningsuiting te beperken voor bepaalde groepen, terwijl ze die juist voor zichzelf maximaal opeisen; of door internationale verdragen die onze rechten versterken, zoals het EVRM, ter discussie te stellen of op te zeggen. Zoals Voermans aangeeft, is de kracht van een constitutie afhankelijk van de politieke cultuur. Als politici en burgers niet bereid zijn die waarden te verdedigen, verwordt de Grondwet tot een lege huls.

Daarom is het van cruciaal belang dat we onze Grondwet actief bewaken. Onderwijs en bewustwording zijn essentieel: burgers moeten weten wat hun rechten zijn en waarom ze bestaan. Waakzaamheid is nodig: spreek je uit als partijen of politici voorstellen doen die grondrechten beperken. Kies bewust: maak bij verkiezingen het respect voor de Grondwet doorslaggevend in je keuze. Wees actief betrokken: ondersteun maatschappelijke organisaties die opkomen voor rechtsstaat en mensenrechten. Blijf internationaal verbonden: houd vast aan verdragen die onze grondrechten versterken.

Onze Grondwet is het morele en juridische schild van onze samenleving. Hoofdstuk 1 is het kompas dat ons wijst naar vrijheid, gelijkheid en waardigheid, terwijl de overige hoofdstukken de structuur bieden om dat kompas te volgen. Maar dat schild kan scheuren, dat kompas kan worden genegeerd, als wij niet waakzaam zijn. Zoals de Amerikaanse rechter Learned Hand zei: “Vrijheid leeft niet in wetten en documenten, maar in de harten van mensen. Als het daar sterft, kan geen Grondwet het redden.”

Laten we daarom samen zorgen dat onze Grondwet niet alleen op papier staat, maar in ons handelen leeft. Laten we de waarden van Hoofdstuk 1 niet alleen verdedigen als ze ons persoonlijk raken, maar altijd – voor iedereen. Want een democratische rechtsstaat bestaat alleen zolang wij haar dragen.