Hoop uit traditie: Wereldreligies over een rechtvaardige en menselijke samenleving

 

🌍 1. Wereldreligies over rechtvaardigheid en menselijkheid

In vrijwel alle grote religieuze tradities vormt de zorg voor anderen, het streven naar rechtvaardigheid en het beschermen van de waardigheid van ieder mens een centraal uitgangspunt. Hoewel de contexten en theologische achtergronden verschillen, laten de heilige teksten van het christendom, jodendom, islam, boeddhisme en hindoeïsme zien dat de morele opdracht tot compassie, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid universeel is.

📖 Christendom

In het christendom staat de liefde voor de naaste centraal. Jezus van Nazareth predikte een radicaal ethisch ideaal: dat ieder mens — zelfs de vreemdeling of vijand — moet worden behandeld met barmhartigheid en zorg. De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan (Lucas 10:25–37) onderstreept deze ethiek: degene die als ‘buitenstaander’ wordt gezien, toont de ware betekenis van naastenliefde. In Mattheüs 25 zegt Jezus:

“Wat u voor één van de minste van mijn broeders hebt gedaan, dat hebt u voor Mij gedaan.”

Rechtvaardigheid in het christendom is niet alleen juridisch of politiek, maar diep relationeel: het gaat om hoe we ons tot de ander verhouden, vooral tot wie kwetsbaar is.

📜 Jodendom

In het jodendom is de ethiek van rechtvaardigheid fundamenteel. Het Hebreeuwse woord tzedakah betekent niet alleen ‘liefdadigheid’, maar ‘rechtvaardig handelen’ — een sociale verplichting. In Deuteronomium 10:18–19 wordt de zorg voor vreemdelingen expliciet gekoppeld aan de ervaring van het volk Israël in Egypte:

“God verdedigt de rechten van wezen en weduwen, heeft de vreemdeling lief en geeft hem brood en kleding. Heb ook de vreemdeling lief, want u bent zelf vreemdeling geweest in Egypte.”

De morele plicht om sociale rechtvaardigheid te realiseren, is diep verankerd in het joodse denken. Deze verplichting overstijgt individuele moraal en wordt gezien als maatschappelijk imperatief: de gemeenschap is medeverantwoordelijk voor het welzijn van ieder mens.

📿 Islam

In de islam staat het streven naar rechtvaardigheid (‘adl) en barmhartigheid (raḥma) centraal. In de Koran lezen we:

“O jullie die geloven, wees standvastig voor de gerechtigheid, als getuigen voor Allah, zelfs als het tegen uzelf, uw ouders of verwanten is.” — Koran 4:135

De islamitische traditie benadrukt dat rechtvaardigheid geen voorrecht is, maar een grondbeginsel dat boven groepsbelangen, macht of status staat. Sociale plichten zoals zakāt (aalmoezen) en sadaqa (vrijwillige liefdadigheid) zijn bedoeld om armoede te verlichten en solidariteit te versterken. In de woorden van de Profeet Mohammed:

“Hij is geen gelovige die zijn buik vult terwijl zijn buurman honger lijdt.” — Hadith, Ṣaḥīḥ al-Bukhārī

☸️ Boeddhisme

Het boeddhisme biedt een ethiek die geworteld is in het verminderen van lijden (dukkha) en het cultiveren van compassie (karuṇā). In de Dhammapada lezen we:

“Overwin woede met liefde, kwaad met goed, hebzucht met vrijgevigheid, leugen met waarheid.” — Dhammapada 223

Het boeddhisme benadrukt dat rechtvaardigheid niet opgelegd moet worden, maar voortkomt uit innerlijke discipline, inzicht en juiste intentie. Sociale harmonie en vrede worden bereikt door het cultiveren van achtwaardig gedrag: juist spreken, juist handelen, juist levensonderhoud — allemaal gericht op geweldloosheid en mededogen.

🕉️ Hindoeïsme

Het hindoeïsme kent een sterk normatief begrip van dharma — de morele orde die individuen én gemeenschappen richting geeft. Rechtvaardigheid is geen universele regel die voor iedereen hetzelfde betekent, maar hangt af van iemands positie, situatie en verantwoordelijkheden. Toch is ahimsa (geweldloosheid) een fundamenteel principe:

“Wat u niet bevalt, doe dat ook een ander niet aan.” — Manusmriti 5:45

De Bhagavad Gītā roept op tot onbaatzuchtig handelen: handelen niet omwille van winst, maar vanuit plichtsbesef ten dienste van het geheel. Rechtvaardigheid is dus verweven met nederigheid, zelfbeheersing en het overstijgen van ego.

---

🔎 2. Overeenkomsten en verschillen

Wat opvalt is dat ondanks theologische en culturele verschillen, de morele kern verrassend congruent is:

• Zorg voor kwetsbaren — alle religies leggen nadruk op bescherming van armen, zieken, weduwen, wezen en vreemdelingen.
• Waarden als barmhartigheid, empathie, vergeving en geweldloosheid komen overal terug.
• Rechtvaardigheid is een actieve plicht, geen abstract ideaal.
• Gemeenschapszin weegt vaak zwaarder dan individualisme.

De verschillen zitten vooral in de basis waarop deze waarden rusten (goddelijke geboden vs. innerlijke ontwikkeling), en in de manier waarop rechtvaardigheid sociaal wordt ingevuld (universeel vs. contextueel).

Toch zeggen deze tradities samen: een rechtvaardige samenleving is er één die structureel en doelbewust zorg draagt voor de waardigheid van ieder mens.

---

🌐 3. Een universele ethiek?

Deze ethische lijnen lopen zo gelijk op dat het gerechtvaardigd is te spreken van een universele morele intuïtie: de samenleving moet zó worden ingericht dat ieder mens — ongeacht status, afkomst of kracht — tot zijn recht kan komen.

De universele boodschap is:

• Zie de ander als jezelf.
• Doe wat goed is, ook als het tegen je eigen belang ingaat.
• Bouw systemen die de waardigheid van ieder mens beschermen.

Dat komt samen in de zogeheten Gouden Regel, aanwezig in vrijwel elke religie: “Behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden.”

---

🤝 4. Verbonden met vandaag: de opdracht van #MenselijkNederland

In een tijd van maatschappelijke fragmentatie, digitale desinformatie en groeiende ongelijkheid, herinnert de campagne #MenselijkNederland ons aan deze gedeelde morele kern. De campagne roept op tot:

• Herwaardering van menselijkheid als politieke waarde.
• Herstel van vertrouwen door beleid gebaseerd op empathie en rechtvaardigheid.
• Verzet tegen populisme en technocratie die de mens uit het oog verliezen.
• Erkenning dat mensenrechten geen rem zijn, maar richting geven.

Deze oproep resoneert met de tradities van alle grote religies: dat samenleven begint bij zorg, en vrijheid bij verantwoordelijkheid.

Zij sluit ook aan bij de recente waarschuwingen van mensenrechtenorganisaties en denkers als Yascha Mounk: democratie kan alleen standhouden als ze geworteld is in menselijke waardigheid. Zoals Mounk schrijft:

“To save democracy, we must first learn to reimagine it.”

Die heruitvinding kan niet zonder moreel fundament. De wereldreligies bieden dat fundament. #MenselijkNederland vertaalt het in moderne, inclusieve taal.

Want wie de ander ziet als mens, en niet als bedreiging, wie rechtvaardigheid niet als last maar als opdracht ziet, wie empathie niet als zwakte maar als kracht begrijpt — die bouwt mee aan een samenleving waarin vrijheid en menselijkheid geen tegenpolen zijn, maar elkaars voorwaarde.

---

🟠 Een menselijke samenleving is geen droom van vroeger — het is de opdracht van nu. #MenselijkNederland