Rechtsbescherming: fundament en veiligheidsklep van de democratische rechtsstaat

 De Nederlandse Grondwet bevat in de artikelen 15 tot en met 18 belangrijke waarborgen voor rechtsbescherming. Artikel 15 garandeert dat niemand van zijn vrijheid mag worden beroofd, behalve in gevallen die de wet bepaalt, en biedt recht op rechterlijke toetsing van vrijheidsontneming. Artikel 16 legt het legaliteitsbeginsel in het strafrecht vast: geen feit is strafbaar zonder dat dit vooraf in de wet is bepaald (nullum crimen, nulla poena sine lege). Artikel 17 waarborgt dat niemand tegen zijn wil kan worden afgehouden van de rechter die de wet hem toekent. Artikel 18 erkent het recht op rechtsbijstand, zodat iedereen zich kan laten verdedigen in juridische procedures, ongeacht financiële draagkracht.

Deze waarborgen worden versterkt door internationale mensenrechtenverdragen. Artikel 6 EVRM garandeert het recht op een eerlijk proces binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijke en onpartijdige rechter. Artikel 13 EVRM voegt daaraan toe dat er voor ieder effectief rechtsmiddel beschikbaar moet zijn bij schending van rechten. Samen vormen zij een stevig raamwerk dat burgers beschermt tegen onrechtmatig handelen van de overheid én van anderen.

Het belang van rechtsbescherming in een democratische rechtsstaat

Rechtsbescherming is de ruggengraat van een democratische rechtsstaat. Zonder effectieve toegang tot een onafhankelijke rechter kan geen sprake zijn van werkelijke bescherming van rechten en vrijheden. Het stelt burgers in staat besluiten van de overheid te laten toetsen, het corrigeert machtsmisbruik en bevordert dat wetten en beleid rechtmatig en proportioneel worden toegepast.

Een sterke rechtsbescherming heeft ook een preventieve werking: de wetenschap dat beleid en besluiten juridisch getoetst kunnen worden, dwingt overheden en private partijen om zorgvuldiger te handelen.

Het spanningsveld: snelheid versus rechtsbescherming

In de praktijk klinkt geregeld de roep om beperkingen van rechtsbescherming in naam van efficiency en snelle besluitvorming. Zo werd in het kader van de Asielnoodmaatregelenwet voorgesteld procedures te verkorten om sneller opvangplekken te realiseren, en zijn er voorstellen om bij de versnelling van woningbouw bezwaar- en beroepsmogelijkheden te beperken. Hoewel deze doelen op zichzelf legitiem kunnen zijn, mogen zij niet leiden tot het afschaffen of uithollen van fundamentele waarborgen.

Beperkingen van rechtsbescherming zijn altijd gevaarlijk, omdat zij precedentwerking hebben. Een inperking op het ene terrein kan worden aangegrepen om op andere terreinen ook te snijden in burgerrechten. Zo zagen we internationaal in landen als Hongarije en Polen dat uitzonderingen en versnelde procedures in crisissituaties later structureel werden, waardoor de onafhankelijkheid van de rechter en de effectiviteit van rechtsmiddelen ernstig werden uitgehold.

Argumenten tegen uitholling

1.    Kernwaarde van de rechtsstaat – Rechtsbescherming is geen luxe, maar een grondvoorwaarde voor legitimiteit van beleid.

2.    Misbruikrisico – Zonder rechterlijke controle kan machtsmisbruik of willekeur makkelijker onopgemerkt blijven.

3.    Onherstelbare gevolgen – Snelle besluiten zonder goede rechtsgang kunnen leiden tot schade die niet meer kan worden teruggedraaid, bijvoorbeeld bij onterechte onteigening of onrechtmatige detentie.

4.    Vertrouwen in overheid – Burgers verliezen vertrouwen als zij ervaren dat zij geen eerlijk en effectief beroep op hun rechten kunnen doen.

Voorbeeld uit het buitenland

In Turkije zijn sinds de noodtoestand van 2016 noodbevoegdheden stelselmatig verlengd en gebruikt om persvrijheid, politieke oppositie en gerechtelijke onafhankelijkheid te beperken. Aanvankelijk bedoeld als tijdelijke maatregelen voor veiligheid, zijn zij uitgegroeid tot structurele inperkingen van fundamentele rechten. Dit toont hoe uitzonderingsmaatregelen snel een permanent karakter kunnen krijgen en de rechtsstaat blijvend kunnen verzwakken.

Pleidooi voor robuuste en toegankelijke rechtsbescherming

Een gezonde democratie vereist dat elke burger – rijk of arm, machtig of kwetsbaar – toegang heeft tot een onafhankelijke rechter en effectieve rechtsmiddelen. Dat betekent:

• Geen structurele uitzonderingen op rechtsbescherming, ook niet bij crisissituaties.
• Toegankelijke procedures, met eenvoudige taal, begrijpelijke termijnen en betaalbare of kosteloze rechtsbijstand.
• Sterke onafhankelijke rechtspraak, vrij van politieke beïnvloeding.
• Proportionele procesversnelling – waar snelheid nodig is, moet dit gepaard gaan met behoud van zorgvuldige toetsing en hoor- en wederhoor.

Rechtsbescherming is de veiligheidsklep van onze democratie. Wie eraan tornt in naam van snelheid of efficiency, riskeert dat de rechtsstaat stukje bij beetje wordt uitgehold. Snelle besluitvorming is belangrijk, maar nooit belangrijker dan het recht van burgers op een eerlijk proces en een onafhankelijke toetsing. Alleen met een sterke, robuuste en toegankelijke rechtsbescherming kan de democratische rechtsstaat zichzelf en haar burgers duurzaam beschermen.