Van incident naar stigma – hoe generalisaties onze samenleving ondermijnen

 

Stel: een donkere man pleegt een overval. Een asielzoeker begaat een misdrijf. Een migrant raakt betrokken bij een vechtpartij. Zulke incidenten gebeuren, zoals onder alle groepen mensen. Maar te vaak gebeurt er daarna iets veel gevaarlijkers: het gedrag van één individu wordt veralgemeend naar een hele groep. “Ze” zouden allemaal zo zijn. Zo ontstaat het mechanisme van generalisatie dat diep snijdt in het weefsel van een rechtvaardige samenleving.

Sociologisch onderzoek heeft laten zien dat dit proces geen toeval is. Stanley Cohen beschreef al in de jaren ’70 hoe media incidenten uitvergroten tot “moral panics”: kleine feiten worden opgeblazen tot tekenen van een maatschappelijke crisis, en hele groepen worden neergezet als “folk devils” – zondebokken die de schuld krijgen van bredere problemen. Stuart Hall liet zien hoe dit in het Verenigd Koninkrijk gebeurde met zwarte jongeren die na enkele incidenten als collectieve dreiging werden gezien.

Psychologen zoals Gordon Allport en Henri Tajfel hebben verklaard waarom dit zo vaak gebeurt. Mensen zoeken cognitieve snelwegen in een complexe wereld. Het is eenvoudiger om één incident te koppelen aan een stereotype beeld dan om de werkelijkheid in al haar nuances te blijven zien. Onze neiging om de wereld in “wij” en “zij” te verdelen maakt ons kwetsbaar voor zulke generalisaties.

Het probleem is dat die denkpatronen door politiek en media bewust versterkt kunnen worden. Onderzoek van Teun van Dijk en anderen laat zien hoe taalgebruik en framing incidenten omvormen tot symbolen: een enkel voorval wordt een bewijsstuk voor een hele narratief, vaak met impliciet racistische of uitsluitende ondertoon. Zo ontstaat de gedachte dat migratie gelijkstaat aan criminaliteit, of dat religieuze minderheden per definitie een bedreiging vormen.

De gevolgen zijn groot. Generalisaties leiden tot discriminatie, wantrouwen en sociale uitsluiting. Ze maken burgers minder bereid elkaar te vertrouwen of samen te werken. Ze scheppen een samenleving waarin groepen voortdurend verdacht gemaakt worden, en waarin politieke steun voor harde maatregelen groeit. Sociologen als Loïc Wacquant en Didier Fassin hebben aangetoond dat dit niet alleen individuen schaadt, maar ook instituties ondermijnt. Wanneer hele groepen structureel als gevaarlijk worden geframed, verandert de politiehandhaving, het beleid rond migratie en zelfs het recht. Zo wordt onrecht gelegitimeerd.

Toch hoeft dit mechanisme niet onvermijdelijk te zijn. Hetzelfde onderzoek laat zien dat bewustwording en onderwijs cruciaal zijn. Waar feiten en nuance de ruimte krijgen, verliest angst haar kracht. Waar mensen elkaar werkelijk ontmoeten in plaats van via mediabeelden, verdwijnen de generalisaties. En waar politiek en media kiezen voor eerlijkheid boven sensatie, wint solidariteit het van verdeeldheid.

De rode draad is helder: generaliseren van incidenten is geen onschuldige denkfout, maar een gevaarlijk mechanisme dat haaks staat op een rechtvaardige samenleving. Het reduceert mensen tot karikaturen en vergiftigt de publieke sfeer. Een menselijke samenleving kan alleen bestaan waar we leren om incidenten als incidenten te zien – pijnlijk, soms ernstig, maar nooit een reden om hele groepen te veroordelen.

Juist nu, in een tijd van polarisatie, is het belangrijk om die les te herhalen. Niet macht of angst, maar menselijkheid en rechtvaardigheid moeten ons kompas zijn. Alleen dan kunnen we voorkomen dat incidenten veranderen in stigma’s, en kunnen we bouwen aan een samenleving waarin ieder mens gezien wordt voor wie hij of zij werkelijk is.