Visie voor een meer menselijk Nederland

 Nederland staat voor grote uitdagingen. Polarisatie breekt het vertrouwen af, feiten verliezen het van slogans, discriminatie ondermijnt gelijkheid, het publieke debat verhardt, burgers worden toeschouwers in plaats van deelnemers aan de democratie, en de internationale context zet democratische waarden verder onder druk. Dit zijn geen losse verschijnselen, maar onderling versterkende bedreigingen die de fundamenten van onze samenleving raken.

De binnenlandse ontwikkelingen worden versterkt door de internationale context. Wereldwijd neemt het aantal autoritaire leiders toe en worden mensenrechten en internationale samenwerking onder druk gezet. Rusland, Turkije en Hongarije laten zien hoe snel democratische instituties kunnen worden uitgehold. De Israëlische historicus Yuval Noah Harari stelt dat de strijd van de 21e eeuw niet primair gaat tussen landen, maar tussen democratische en autoritaire systemen. In een wereld waarin autoritaire leiders elkaar steunen en democratieën intern verzwakken door polarisatie, groeit de kans dat landen als Nederland geïsoleerd raken. Voor een open en internationaal verbonden land is dat levensgevaarlijk: het zet zowel veiligheid als welvaart onder druk.

Deze problemen hangen nauw samen. Polarisatie maakt de weg vrij voor simplistische populistische boodschappen. Populisme legitimeert discriminatie en schept vijandbeelden, die de verharding van het publieke debat verder aanwakkeren. In die verhitte sfeer wordt het steeds gemakkelijker om instituties die grenzen stellen of kritisch zijn neer te zetten als obstakels. Terwijl dit proces zich voltrekt, bieden internationale autoritaire ontwikkelingen een blauwdruk en morele steun voor binnenlandse stromingen die de rechtsstaat willen verzwakken. Zo ontstaat een vicieuze cirkel: polarisatie leidt tot simplificatie, die weer leidt tot discriminatie, verharding en uiteindelijk druk op de rechtsstaat. Elk element voedt het volgende, waardoor de crisis verdiept.

Uiteindelijk is deze vicieuze cirkel een aanval op de kernwaarden die ons land dragen. Vrijheid zonder gelijkheid wordt willekeur. Rechtvaardigheid zonder menselijkheid wordt koud beleid. Broederschap zonder rechtsstaat verzandt in willekeurige loyaliteit. De rode draad is afnemend vertrouwen: vertrouwen tussen burgers, vertrouwen in politiek, in feiten en deskundigheid, en in instituties. Zoals de socioloog Robert Putnam al stelde in Bowling Alone: waar sociaal vertrouwen verdwijnt, verliezen gemeenschappen hun veerkracht. Zonder veerkracht verliest democratie haar fundament. Juist daarom is het herstellen van vertrouwen meer dan een politieke taak: het is een morele keuze.

Een rechtvaardige en menselijker samenleving vraagt om dialoog en inclusie. Burgers moeten zich niet slechts eens in de vier jaar laten horen via verkiezingen, maar ook via burgerfora, buurtgesprekken en interreligieuze bijeenkomsten. De deep democracy-methode kan daarbij uitkomst bieden: zij erkent alle stemmen, ook die van minderheden, en integreert die in besluitvorming. Daarmee verandert conflict van een breekpunt in een bron van betere besluiten. Democratie wordt zo meer dan een institutioneel systeem: een levende praktijk van luisteren, erkennen en samen besluiten.

Een samenleving kan alleen rechtvaardig zijn als zij gebouwd is op betrouwbare kennis. Beleid moet worden gebaseerd op feiten en wetenschappelijk onderbouwde analyses. Onafhankelijke instituten zoals CBS, SCP, PBL en CPB zijn cruciaal. Universiteiten dragen nieuwe inzichten aan, journalistiek controleert de macht en factcheck-initiatieven bestrijden desinformatie. Europese samenwerking – via Eurostat of het Europees Instituut voor Gendergelijkheid – versterkt dit. Zoals John Dewey al stelde: democratie vereist een goed geïnformeerd publiek; zonder feiten verwordt politiek tot manipulatie.

Democratie wordt sterker door barrières voor participatie weg te nemen. Taalachterstanden, wantrouwen of onbekendheid met het systeem mogen geen drempels vormen. Alleen wanneer álle groepen in de samenleving werkelijk mee kunnen doen, is de democratische belofte geloofwaardig. Dit betekent ook dat ongelijkheid moet worden aangepakt. CBS-cijfers tonen dat de rijkste 10% van de bevolking in 2025 bijna 65% van het vermogen bezit, terwijl de onderste helft samen slechts 2% bezit. Extreme ongelijkheid, zoals Thomas Piketty heeft laten zien, concentreert macht en bedreigt democratie. Een rechtvaardige economie vergt daarom belastinghervormingen, versterking van sociale zekerheid en waarborging van toegang tot betaalbare basisvoorzieningen zoals zorg, huisvesting en onderwijs.

Menselijkheid betekent ook zorg voor de aarde. Klimaatbeleid kan verdeeldheid oproepen, maar ook verbinden, mits kosten en baten eerlijk worden verdeeld en er oog is voor de sociale dimensie van de energietransitie. Zoals Kate Raworth met haar Donut Economie betoogt, moeten we balanceren tussen sociale fundamenten en ecologische grenzen. Een rechtvaardig Nederland beschermt niet alleen de rechten van mensen nu, maar ook de leefbaarheid van toekomstige generaties.

Vrijheid van meningsuiting vraagt in de digitale tijd bescherming tegen manipulatie. Deepfakes en desinformatie ondermijnen vertrouwen en democratische processen. De Europese Digital Services Act is een stap vooruit, maar het vergt meer: transparantie van algoritmes, krachtige journalistiek en media die feiten boven sensatie plaatsen. Vrijheid kan alleen bestaan als burgers toegang hebben tot betrouwbare informatie.

Nederland moet zich ook internationaal inzetten. Als midden- en handelsland hebben wij belang bij een sterke internationale rechtsorde en het actief verdedigen van mensenrechten. De Europese Unie is daarbij onmisbaar. Zoals Madeleine Albright waarschuwde: het relativeren van mensenrechten opent altijd de weg naar autoritarisme. Claude Lefort benadrukte dat democratie haar legitimiteit juist ontleent aan de bescherming van fundamentele vrijheden. Internationale verdragen zoals het EVRM en het EU-Handvest geven burgers de mogelijkheid hun rechten af te dwingen, zelfs tegen hun eigen staat. Kritiek op “rechters in Straatsburg” mag niet verhullen dat internationale bescherming juist macht begrenst en burgers vrijwaart van willekeur.

De synthese van filosofie, antropologie, sociologie, economie, politicologie, religie en recht is helder. Rawls legt het morele fundament van rechtvaardigheid als billijkheid. Sandel wijst op de onmisbaarheid van morele gemeenschappen. Graeber en Wengrow tonen dat ongelijkheid geen natuurwet is. Putnam en Christakis bewijzen dat sociaal kapitaal democratie veerkracht geeft. Piketty laat zien dat extreme ongelijkheid democratie bedreigt. Biologie en neurowetenschappen bevestigen dat menselijkheid geworteld is in verbondenheid. Religieuze tradities en spirituele stemmen, van het christendom tot de islam, van boeddhisme tot hindoeïsme, benadrukken compassie, rechtvaardigheid en zorg voor de zwakkeren. En juristen als Ronald Dworkin laten zien dat mensenrechten “trump cards” zijn: ultieme waarborgen die niet door meerderheden mogen worden afgeschaft.

Alles wijst in dezelfde richting: een humane, rechtvaardige en democratische samenleving is niet slechts een ideaal, maar sluit aan bij het wezen van de mens. Wij zijn relationele wezens, aangewezen op verbondenheid. Samenlevingen die kernwaarden als menselijkheid, rechtvaardigheid, vrijheid, gelijkheid, broederschap en rechtsstaat verankeren, blijken historisch duurzamer, moreel sterker en sociaal veerkrachtiger.

De bedreigingen van vandaag – polarisatie, populisme, ongelijkheid, desinformatie en autoritarisme – sluiten niet aan bij deze wetenschappelijke en morele inzichten. Ze ondermijnen vertrouwen, breken cohesie af en bedreigen de kernwaarden die samenleven mogelijk maken. De keuze is daarom scherp: laten we de erosie van onze waarden toe, of bouwen we bewust aan een menselijker Nederland?

De conclusie is duidelijk: een menselijke samenleving is geen utopie, maar een noodzakelijke keuze, wetenschappelijk onderbouwd en moreel verankerd. Alleen door kernwaarden opnieuw tot uitgangspunt te maken, krijgen dialoog, feiten, samenwerking en solidariteit weer een kans. Zo ontstaat niet alleen een politiek programma, maar ook een samenhangend moreel perspectief: een rechtvaardig, empathisch en menselijk Nederland.

We leven in een tijd van polarisatie, harde woorden en groeiend wantrouwen. Toch laten filosofie, religie, geschiedenis én wetenschap zien dat menselijkheid, rechtvaardigheid en verbondenheid geen idealistische dromen zijn, maar het fundament van ons samenleven.

Daarom pleit ik voor een samenleving waarin vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid, broederschap en de rechtsstaat niet alleen abstracte waarden zijn, maar concrete richtsnoeren voor beleid en praktijk.

Juist nu is het tijd om deze kernwaarden te herontdekken en te versterken. Want alleen zo bouwen we aan een samenleving die niet uiteenvalt in angst en verdeeldheid, maar die gedragen wordt door vertrouwen, empathie en rechtvaardigheid.