Voorbij groei en winst: naar een economie van welzijn, rechtvaardigheid en duurzaamheid

 In de afgelopen decennia heeft het dominante economische model – gebaseerd op voortdurende groei, mondiale concurrentie en winstmaximalisatie – weliswaar tot materiële vooruitgang geleid, maar ook tot ernstige neveneffecten: toenemende ongelijkheid, ecologische uitputting, sociale vervreemding en politieke instabiliteit. Deze effecten zijn geen onbedoelde bijwerkingen, maar het gevolg van een economische logica die waarde meet in geld, productie en consumptie, en niet in menselijke waardigheid, zorg, verbondenheid en ecologisch evenwicht.

In een tijd van klimaatcrisis, vergrijzing, woningnood en toenemende maatschappelijke polarisatie is het noodzakelijk om fundamenteel na te denken over de vraag: waarom hebben we economie, en voor wie?

Economie als morele en sociale keuze

De economie is geen neutrale machine, maar een menselijke constructie. Dat betekent dat we haar kunnen, en moeten, herontwerpen op basis van waarden. Klassieke economische indicatoren zoals het bruto binnenlands product (bbp) zeggen immers weinig over gezondheid, geluk, verbondenheid of duurzaamheid. Economische groei kan samengaan met armoede, uitbuiting, eenzaamheid en vervuiling.

In plaats van het maximaliseren van materiële welvaart, zouden samenlevingen moeten streven naar het verwezenlijken van menselijke waardigheid en ecologisch evenwicht. Dat vraagt om een ander uitgangspunt: economie als middel, niet als doel.

Het voorbeeld van Bhutan: Bruto Nationaal Geluk

In het koninkrijk Bhutan wordt sinds 2008 het concept van Gross National Happiness (GNH) als leidraad gebruikt voor overheidsbeleid. Deze benadering meet vooruitgang niet aan de hand van productie, maar aan de hand van negen dimensies: psychologisch welzijn, gezondheid, educatie, tijdsbesteding, culturele diversiteit, goed bestuur, gemeenschapsleven, ecologische diversiteit en levensstandaard.

Dit model biedt een radicaal ander perspectief: welzijn is meerdimensionaal en afhankelijk van sociale en spirituele condities. Geluk is niet te koop – het groeit in verbondenheid, zinvolle arbeid, toegang tot natuur en gelijkwaardigheid.

Voor Nederland, waar mentale gezondheid onder jongeren afneemt en economische ongelijkheid groeit, biedt dit model waardevolle inspiratie. Wat zou er gebeuren als we economische investeringen afzetten tegen hun bijdrage aan mentaal welzijn, ecologische houdbaarheid en sociale samenhang?

De Thaise 'sufficiency economy': zelfbeheersing, veerkracht en gemeenschapskracht

Een ander alternatief komt uit Thailand, waar de Sufficiency Economy Philosophy werd ontwikkeld op initiatief van koning Bhumibol. Deze filosofie is gebaseerd op drie kernprincipes: redelijkheid, zelfbeheersing en veerkracht, ingebed in deugden zoals eerlijkheid, solidariteit en nederigheid.

De nadruk ligt niet op groei omwille van de groei, maar op het ontwikkelen van lokale veerkracht, gemeenschapszin en ecologische balans. Economische keuzes moeten gericht zijn op het genoeg voor allen, niet op meer voor enkelen. In de context van mondiale verstoringen – pandemieën, klimaatverandering, geopolitieke conflicten – blijkt veerkracht inderdaad belangrijker dan snelheid of schaalvergroting.

Ongelijkheid is een keuze: inzichten van Thomas Piketty

De Franse econoom Thomas Piketty laat in zijn werk overtuigend zien dat economische ongelijkheid geen natuurwet is, maar een uitkomst van beleid. In het bijzonder wijst hij op de rol van belastingbeleid, onderwijsongelijkheid, vermogensoverdracht en de deregulering van kapitaalmarkten. Wanneer rendement op vermogen sneller groeit dan economische groei, stapelen ongelijkheden zich op – en wordt economische macht vertaald in politieke invloed, met ondermijning van de democratie tot gevolg.

Ook in Nederland is deze ontwikkeling zichtbaar: de rijkste 10% bezit het grootste deel van het privévermogen, terwijl de middenklasse relatief wordt uitgehold. Belastingen op arbeid blijven hoog, terwijl vermogens, erfenissen en grote bedrijven relatief weinig bijdragen aan het collectieve goed. Daarmee verliest de economie haar sociale contract.

Piketty’s oplossing is helder: progressieve fiscaliteit, publieke herverdeling van kennis en kapitaal, en democratische controle op de markt. Niet de markt an sich is het probleem, maar een markt zonder morele grenzen en sociale correctie.

Economie in dienst van het leven

Deze alternatieve modellen – uit Bhutan, Thailand en Piketty’s Europa – wijzen in dezelfde richting: een economie waarin het leven centraal staat, niet het kapitaal. Ze erkennen dat mensen niet slechts consumenten of werkenden zijn, maar ook burgers, ouders, kinderen, mantelzorgers, vrijwilligers, stervelingen.

In Nederland zijn er al vele initiatieven in deze geest: burgercoöperaties, voedselbossen, circulaire bedrijven, sociale ondernemingen. Wat ontbreekt, is een overheid die deze bewegingen ondersteunt, beschermt en verbindt tot een samenhangend economisch kompas.

---

Concrete beleidsaanbevelingen voor Nederland

1. Vervang bbp als dominante indicator door een breed welvaartsbegrip, zoals welzijn, geluksmetingen, ecologische draagkracht en sociale verbondenheid (zoals CBS al deels doet met de Monitor Brede Welvaart).

2. Voer een progressieve vermogensbelasting in om kapitaalinkomens eerlijker te verdelen en publieke diensten duurzaam te financieren.

3. Stimuleer lokale en circulaire economieën door overheidsinkoop, subsidies en experimenteerruimte voor burgerinitiatieven, coöperaties en sociale ondernemingen.

4. Beprijs ecologische schade (true pricing): integreer milieu-impact structureel in fiscale stelsels, zodat duurzaam gedrag wordt beloond in plaats van ontmoedigd.

5. Maak welzijn leidend in sectorbeleid: toets beleid op mentale gezondheid, gemeenschapszin, zingeving en sociale rechtvaardigheid – met name in onderwijs, zorg en ruimtelijke ordening.

6. Investeer in democratisering van de economie: geef werknemers meer zeggenschap, steun gemeenschapseigendom en experimenteer met vormen van basisinkomen of arbeidstijdverkorting.