Vrijheid door erkenning – naar een rechtvaardige samenleving

 Met Das Recht der Freiheit heeft de Duitse filosoof Axel Honneth, erfgenaam van de Frankfurter Schule en opvolger van Jürgen Habermas, een indrukwekkende poging gedaan om een eigentijdse theorie van rechtvaardigheid en vrijheid te ontwikkelen. Waar veel rechtvaardigheidstheorieën zich beperken tot abstracte principes of hypothetische modellen, zoekt Honneth juist de verbinding met de sociale werkelijkheid. Hij onderzoekt hoe vrijheid daadwerkelijk vorm krijgt in de instituties en praktijken die het dagelijks leven structureren, en laat zien dat rechtvaardigheid pas begrepen kan worden als een vorm van sociale en relationele vrijheid.

Voor Honneth is vrijheid het centrale principe van de moderne samenleving. Maar vrijheid is nooit eendimensionaal. Hij onderscheidt drie gedaanten die in de geschiedenis van het moderne denken zijn ontstaan: de negatieve vrijheid, waarin de nadruk ligt op bescherming tegen inmenging en de garantie van een eigen, autonome sfeer; de reflexieve vrijheid, waarin het individu leert kritisch en bewust keuzes te maken over zijn eigen leven en overtuigingen; en de sociale vrijheid, die volgens Honneth de meest fundamentele en vaak vergeten vorm is. Sociale vrijheid betekent dat mensen pas werkelijk vrij zijn wanneer zij door anderen worden erkend, wanneer zij zich in relaties van wederzijdse afhankelijkheid en samenwerking kunnen ontplooien. Vrijheid is dus nooit louter individueel, maar altijd ingebed in sociale verbanden.

Op dat punt gaat Honneth verder dan veel klassieke liberale theorieën. Hij toont dat vrijheid niet slechts een ideaal of abstract recht is, maar iets wat verankerd is in instituties. Familie en intieme relaties vormen de basis waarbinnen erkenning en emotionele veiligheid ontstaan, zonder welke vrijheid leeg zou blijven. In de burgermaatschappij en de economie wordt vrijheid beleefd in samenwerking en arbeid, die meer moet zijn dan louter concurrentie; pas waar arbeid gepaard gaat met wederzijdse waardering kan men spreken van een vrije relatie. In de democratische rechtsstaat tenslotte krijgt vrijheid een politieke dimensie: burgers erkennen elkaar als gelijken en nemen gezamenlijk verantwoordelijkheid voor de inrichting van hun samenleving.

Deze manier van denken verbindt Honneth met de Hegeliaanse traditie van de Sittlichkeit, de zedelijkheid. Anders dan Rawls of utilitaristen ziet hij rechtvaardigheid niet alleen als een verdelingsvraagstuk, maar als een democratische zedelijkheid: het leven in instituties en praktijken die vrijheid en erkenning belichamen. Rechtvaardigheid betekent dat instituties zo zijn ingericht dat burgers zich als vrije en gelijke wezens kunnen herkennen en erkennen.

Daarmee is het boek niet enkel normatief, maar ook kritisch. Honneth laat zien waar deze belofte van vrijheid tekortschiet. In de economie overheerst te vaak een kille marktlogica die samenwerking en solidariteit verdringt. In de familie bestaan hardnekkige patronen van ongelijkheid, bijvoorbeeld tussen mannen en vrouwen. In de democratie ontstaat vervreemding, apathie en verlies van wederzijdse erkenning, waardoor burgers hun politieke vrijheid niet ten volle benutten. Deze diagnoses maken zijn filosofie concreet en maatschappelijk relevant: vrijheid is nooit voltooid, maar altijd kwetsbaar en in beweging.

De kern van zijn visie sluit aan bij zijn eerdere werk over erkenning: vrijheid betekent niet slechts de afwezigheid van dwang, maar de ervaring dat men door anderen als volwaardig subject wordt gezien. In liefde en vriendschap wordt men erkend in de eigen uniciteit, in arbeid als capabel en waardig lid van de samenleving, en in politiek als gelijke burger. Pas wanneer deze domeinen goed functioneren, kan men spreken van een rechtvaardige samenleving.

Das Recht der Freiheit is daarmee een monumentaal werk dat vrijheid herdefinieert. Niet als enkel recht, niet als marktprincipe, maar als sociaal proces van wederzijdse erkenning. Rechtvaardigheid is het inrichten van instituties die deze sociale vrijheid mogelijk maken. Zo nodigt Honneth ons uit om democratie, economie en samenleving steeds opnieuw te bekijken vanuit het perspectief van erkenning. Alleen zo, concludeert hij, kan een samenleving werkelijk rechtvaardig en menselijk zijn.