Vrijheid, gelijkheid en broederschap opnieuw doordacht: Marcel Gauchet over de Revolutie van de rechten

Marcel Gauchet’s La Révolution des droits de l’homme (1989) is een diepgravende analyse van de Franse Revolutie en vooral van de Déclaration des droits de l’homme et du citoyen (1789). Gauchet onderzoekt hoe de verklaring niet alleen een politiek document was, maar een fundamentele verschuiving in de manier waarop mensen zichzelf, hun samenleving en hun rechten zijn gaan begrijpen.

De revolutie van de rechten

Voor Gauchet betekent de verklaring van 1789 een radicale “revolutie van de rechten”: niet langer was het individu ondergeschikt aan religie, traditie of monarchie. In plaats daarvan werden mensen gezien als autonome burgers die dragers zijn van onvervreemdbare rechten. Deze rechten vormen het fundament van de politieke orde, niet omgekeerd. Daarmee ontstond een nieuwe legitimiteit: macht moet voortkomen uit de erkenning van individuele rechten.

Vrijheid, gelijkheid en broederschap

Gauchet benadrukt dat de waarden van liberté, égalité, fraternité zowel complementair als spanningsvol zijn:

• Vrijheid: het idee dat ieder individu autonoom is en zijn eigen leven kan sturen.

• Gelijkheid: de politieke en juridische gelijkwaardigheid van alle burgers – zonder standsverschillen of privileges.

• Broederschap: het besef dat een samenleving niet kan bestaan zonder solidariteit en verbondenheid, omdat rechten alleen functioneren binnen een gemeenschappelijk kader.

Hij laat zien dat de kracht van de verklaring juist ligt in de combinatie van deze waarden, maar ook dat de praktijk steeds opnieuw worstelt met hun spanning. Vrijheid zonder gelijkheid leidt tot ongelijkheid en uitsluiting; gelijkheid zonder vrijheid tot dwang; broederschap zonder vrijheid en gelijkheid tot collectivistische onderdrukking.

Van religie naar politiek

Een belangrijk punt van Gauchet is dat de Revolutie van de rechten een transcendentiebreuk markeert. Waar religie eeuwenlang de ultieme bron van legitimiteit was, wordt nu de mens zelf – als burger – het fundament van de samenleving. Het sacrale verschuift van God naar de rechten van de mens. Dat maakt de moderniteit volgens Gauchet uniek: we leven in een wereld waarin politieke orde voortdurend moet worden gelegitimeerd door rechten en participatie, niet door goddelijke of absolute macht.

Actuele betekenis

De waarde van Gauchets analyse is dat zij laat zien dat de mensenrechten niet een vaststaand pakketje regels zijn, maar een levend referentiekader. Zij moeten telkens opnieuw geïnterpreteerd en toegepast worden in veranderende omstandigheden.

In de huidige tijd – met uitdagingen als migratie, ongelijkheid, klimaat en digitale manipulatie – is dat bijzonder actueel. Vrijheid staat onder druk door surveillance en censuur; gelijkheid door groeiende economische en sociale ongelijkheid; broederschap door polarisatie en nationalisme. Gauchet’s werk herinnert ons eraan dat democratie alleen levensvatbaar is als deze waarden samen in balans worden gehouden.

De Franse Revolutie was geen eindpunt, maar een beginpunt van een proces waarin samenlevingen voortdurend moeten zoeken naar hoe vrijheid, gelijkheid en solidariteit vorm krijgen in instituties en dagelijks leven.