Vrijheid van vergadering en betoging: hoeksteen van de democratie

Het recht om je stem te laten horen in het openbaar is een van de meest zichtbare en krachtige vormen van democratische participatie. In Nederland is dit recht verankerd in artikel 9 van de Grondwet, dat iedere burger het recht geeft om te vergaderen en te betogen. Dit artikel garandeert dat mensen, alleen of samen, in de publieke ruimte hun mening mogen uiten over politieke, sociale of maatschappelijke kwesties. Het gaat om een grondrecht dat van groot belang is voor een levendige democratie: het maakt het mogelijk om onvrede te uiten, steun te mobiliseren en politieke besluitvorming te beïnvloeden.

Artikel 9 is echter geen absoluut recht. Het eerste lid bepaalt dat de uitoefening van dit recht “behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet” plaatsvindt, en het tweede lid geeft de wetgever de bevoegdheid om regels te stellen ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter voorkoming of bestrijding van wanordelijkheden. Deze formulering biedt de grondslag voor nadere wetgeving, waaronder de Wet openbare manifestaties (WOM).

De WOM werkt artikel 9 uit en geeft gemeenten de bevoegdheid om demonstraties te reguleren. Belangrijk daarbij is dat de overheid niet mag toetsen of de inhoud van de boodschap van de betoging haar wel of niet bevalt. De beperkingen die de WOM toestaat zijn functioneel van aard: het gaat om praktische aspecten als de route, duur of locatie, mits die aanpassingen nodig zijn vanwege verkeersveiligheid, volksgezondheid of de openbare orde. Het systeem is in essentie gebaseerd op kennisgeving, niet op voorafgaande toestemming: organisatoren melden een betoging, en alleen onder specifieke omstandigheden mag de overheid beperkingen opleggen of de manifestatie verbieden.

Dit recht is nauw verbonden met artikel 8 van de Grondwet, waarin de vrijheid van vereniging wordt gewaarborgd. In de praktijk organiseren veel maatschappelijke groepen hun acties via verenigingen of stichtingen. Het beperken van verenigingsvrijheid raakt dus indirect ook aan het recht om te demonstreren: wie zich niet vrij mag organiseren, kan moeilijk effectief gebruikmaken van zijn recht om te betogen.

Naast de nationale Grondwet en de WOM is ook het internationale recht van groot belang. Artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) erkent de vrijheid van vreedzame vergadering en vereniging. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft in zijn jurisprudentie steeds benadrukt dat dit recht een fundamenteel onderdeel is van een democratische samenleving. Het Hof stelt dat beperkingen slechts zijn toegestaan als zij bij wet zijn voorzien, een legitiem doel dienen (zoals nationale veiligheid, openbare veiligheid, bescherming van de gezondheid of zeden, of bescherming van de rechten en vrijheden van anderen) en noodzakelijk zijn in een democratische samenleving. Dat laatste betekent dat beperkingen proportioneel moeten zijn: ze moeten het minste ingrijpende middel zijn om het legitieme doel te bereiken, en er moet een dringende maatschappelijke behoefte bestaan.

Uit de rechtspraak van het EHRM blijkt bovendien dat staten niet alleen moeten afzien van ongerechtvaardigde inperkingen, maar ook een positieve verplichting hebben: zij moeten actief zorgen dat demonstraties kunnen plaatsvinden en deelnemers beschermen tegen geweld of belemmeringen van derden. Dit betekent bijvoorbeeld dat een betoging niet mag worden verboden uit angst voor tegenprotesten; in plaats daarvan moet de overheid maatregelen nemen om beide groepen te beschermen.

Toch staat dit recht in de politieke praktijk steeds vaker onder druk. Zo zien we in Nederland dat sommige politieke partijen protesten van boeren, die soms wegen blokkeren en eigendommen beschadigen, ruim gedogen of zelfs expliciet steunen. Tegelijkertijd pleiten diezelfde partijen voor vergaande beperkingen op klimaatdemonstraties of acties van milieubewegingen als Extinction Rebellion, ook wanneer deze vreedzaam verlopen. Internationaal zijn er voorbeelden van Pride-marsen die door lokale overheden worden verboden, vaak met een beroep op openbare orde of “tradities”, terwijl andere manifestaties in dezelfde plaatsen wél doorgang vinden. Dit selectieve toestaan van demonstraties ondermijnt het principe van gelijke behandeling (artikel 1 van de Grondwet) en tast het vertrouwen in de neutraliteit van de overheid aan.

Selectieve toepassing van het demonstratierecht is gevaarlijk omdat het de essentie van het recht ondergraaft: vrijheid van betoging geldt juist ook voor uitingen die impopulair of onwelgevallig zijn voor de macht. Een overheid die gaat bepalen welke meningen op straat mogen worden geuit en welke niet, zet een glijdende schaal in werking richting politieke willekeur.

Daarom is het van belang om niet alleen het juridische kader te respecteren, maar ook de geest van dit recht te beschermen: het faciliteren van een open, pluriform maatschappelijk debat. Dat vraagt om een overheid die demonstraties niet primair ziet als verstoringen, maar als signalen van betrokken burgers.

Een mogelijke benadering is dat de overheid bij grote of gevoelige protesten actief het gesprek aangaat met de organisatoren. Dit kan in de vorm van openbare hoorzittingen of gestructureerd overleg met vertegenwoordigers van de regering of de Tweede Kamer. Daarbij is het cruciaal dat er oprecht wordt geluisterd naar de zorgen en grieven van demonstranten, en dat zij terugkoppeling krijgen over wat met hun inbreng is gedaan. Zo wordt voorkomen dat protesten verharden of radicaliseren doordat men het gevoel krijgt niet gehoord te worden.

Door ruimte te geven aan alle stemmen, ook de ongemakkelijke, blijft het demonstratierecht wat het moet zijn: een instrument om de afstand tussen burger en politiek te verkleinen en een gezonde democratische dialoog te voeren. Dat is in lijn met een samenleving die de waarden van menselijkheid, gelijkwaardigheid en wederzijds respect hooghoudt — waarden die niet alleen op papier bestaan, maar ook zichtbaar zijn in de manier waarop we met elkaar in gesprek blijven, juist wanneer we van mening verschillen.