Wat is een rechtvaardige menselijke samenleving?

Naar een rechtvaardige en menselijke samenleving

Zonder een duidelijke en gedeelde definitie van wat we bedoelen met een “rechtvaardige menselijke samenleving” lopen we het risico dat het begrip uiteenvalt in slogans of vage idealen. Een scherpe omschrijving maakt het mogelijk om beleid te toetsen, instituties te beoordelen en maatschappelijke debatten te voeren op basis van dezelfde taal. Het voorkomt misverstanden en schept een kader waarin morele, politieke en juridische keuzes kunnen worden afgewogen.

Definitie Een rechtvaardige menselijke samenleving is:

Een gemeenschap waarin de waardigheid van ieder individu wordt erkend en beschermd door instituties die vrijheid, gelijkheid, solidariteit en verantwoordelijkheid in balans brengen, met als doel het menselijk welzijn te vergroten en gelijke deelname aan het politieke, sociale en economische leven te waarborgen – binnen een open en democratische orde.

Dit is geen vrijblijvende omschrijving, maar één die rust op eeuwen van filosofisch debat en op fundamentele inzichten uit religieuze, morele en politieke tradities.

Rawls: rechtvaardigheid als eerste deugd

John Rawls stelde dat “justice is the first virtue of social institutions.” Rechtvaardigheid is volgens hem de maatstaf waaraan elk maatschappelijk systeem moet worden getoetst. Zijn sluier-van-onwetendheid dwingt ons om regels te bedenken die we ook zouden accepteren als we niet weten welke positie we innemen in de samenleving. Daaruit volgen drie pijlers: (1) onvervreemdbare basisvrijheden voor iedereen, (2) gelijke kansen, en (3) ongelijkheden slechts toegestaan wanneer ze de minstbedeelden versterken.

Bentham: het nut van wetgeving

Jeremy Bentham formuleerde een ander uitgangspunt: “The greatest happiness of the greatest number.” Wetten zijn pas zinvol wanneer ze het geluk vergroten en leed verminderen. Daarmee legt hij de nadruk op meetbare gevolgen: beleid moet worden beoordeeld op welzijn, gezondheid, veiligheid en verbondenheid. Waar Rawls principiële grenzen stelt om de zwaksten te beschermen, accepteert Bentham ongelijkheden zolang het totaalplaatje positief uitvalt. Hier ontstaat spanning, maar ook vruchtbare complementariteit: principes en uitkomsten moeten hand in hand gaan.

Hegel: vrijheid in gemeenschap

Voor G.W.F. Hegel is vrijheid geen abstracte afwezigheid van dwang, maar “concrete vrijheid” die werkelijkheid wordt in gezin, samenleving en staat. “The state is the actuality of concrete freedom.” Vrijheid is dus pas reëel als instituties voorwaarden scheppen waarin mensen zich kunnen ontplooien. Daarmee benadrukt Hegel dat individuele rechten en sociale verantwoordelijkheid onlosmakelijk verbonden zijn.

Lefort: de open plek van de macht

Claude Lefort waarschuwde voor het tegenovergestelde gevaar: dat de staat of een groep de macht volledig naar zich toe trekt. Volgens hem bestaat democratie bij de gratie van een “lege plaats van de macht” – een open ruimte waarin tegenspraak, wisseling en pluraliteit mogelijk blijven. Waar Hegel de integrerende kracht van de staat benadrukt, herinnert Lefort ons eraan dat democratie juist leeft van onzekerheid, machtscontrole en het recht van minderheden.

Arendt: het recht om rechten te hebben

Hannah Arendt bracht nog een fundament aan: “The essence of human rights is the right to have rights.” Mensenrechten bestaan pas echt wanneer ieder mens erkend wordt als juridisch en politiek subject. Zonder die erkenning vallen groepen – zoals vluchtelingen of staatlozen – buiten de gemeenschap. Een rechtvaardige samenleving begint dus bij inclusie: niemand mag worden uitgesloten van het recht om rechten te hebben.

Religieuze tradities en compassie

Religies bieden een ander perspectief. Jodendom, christendom en islam zien waardigheid als gegeven doordat de mens naar Gods beeld geschapen is. Het boeddhisme legt de nadruk op compassie: “Hatred does not cease by hatred, but only by love; this is the eternal rule.” Ondanks verschillen raken zij de kern: ieder mens bezit intrinsieke waarde en verdient respect.

De kracht van de hierboven voorgestelde definitie ligt in de spanningen die erin besloten liggen. Rawls’ nadruk op eerlijke uitgangsposities botst soms met Benthams focus op uitkomsten; Hegels lof voor de staat staat tegenover Leforts wantrouwen jegens een te sterk gecentraliseerde macht; Arendts eis van daadwerkelijke inclusie corrigeert de soms abstracte benadering van Rawls. Deze spanningen zijn geen probleem, maar juist het hart van een volwassen democratische rechtsstaat. Ze dwingen ons steeds opnieuw tot afweging, tot toetsing, tot evenwicht.

Noodzakelijke concepten voor de praktijk

De grote denkers uit de filosofie en de tradities van religie en recht komen samen in een aantal kernbegrippen die richting geven aan de praktijk. Deze concepten zijn geen abstracte idealen, maar praktische voorwaarden om een samenleving werkelijk rechtvaardig en menselijk te maken.

De grote denkers uit de filosofie en de religieuze en morele tradities komen samen in een aantal kernbegrippen die richting geven aan de praktijk. Deze concepten zijn geen abstracte idealen, maar praktische voorwaarden om een samenleving werkelijk rechtvaardig en menselijk te maken.

Waardigheid – ieder mens telt

De eerste voorwaarde is dat ieder mens intrinsieke waarde bezit. Waardigheid betekent dat niemand mag worden behandeld als middel of object. Hannah Arendt herinnerde ons eraan dat de essentie van mensenrechten “het recht is om rechten te hebben”. Met andere woorden: rechtvaardigheid begint bij erkenning. In de praktijk betekent dit dat een vluchteling niet enkel als “probleem” of “last” mag worden gezien, maar als mens met rechten en mogelijkheden. Ook in de zorg is dit principe zichtbaar: ouderen of mensen met een beperking verdienen respectvolle behandeling, ongeacht hun economische productiviteit. Zonder erkenning van menselijke waardigheid verliest de samenleving haar morele fundament.

Vrijheid – rechten én mogelijkheden

Vrijheid is meer dan de afwezigheid van dwang; het gaat zowel om individuele rechten als om sociale mogelijkheden. John Rawls benadrukte dat basisvrijheden – zoals meningsuiting, geloof en privacy – onvervreemdbaar zijn. Hegel voegde daaraan toe dat vrijheid pas werkelijkheid wordt in gemeenschap: de staat is volgens hem “de actualiteit van concrete vrijheid”, omdat zij de voorwaarden schept waarin mensen zich kunnen ontplooien. Denk aan een jongere die dankzij toegankelijk onderwijs en een betaalbare woning daadwerkelijk kan meedoen in de samenleving. Vrijheid zonder sociale voorwaarden blijft leeg, omdat ze in de praktijk alleen geldt voor wie al bevoorrecht is.

Gelijkheid – eerlijke kansen

Gelijkheid betekent niet dat iedereen hetzelfde moet zijn, maar dat iedereen gelijke kansen krijgt en beschermd wordt tegen discriminatie. Rawls’ verschilbeginsel stelt dat ongelijkheid slechts geoorloofd is wanneer zij de positie van de minstbedeelden verbetert. Een progressief belastingstelsel is daar een concreet voorbeeld van: de sterkste schouders dragen de zwaarste lasten, zodat de samenleving als geheel sterker wordt. Dit contrasteert met Jeremy Benthams utilitaristische uitgangspunt van “the greatest happiness of the greatest number”: soms kan een maatregel het totaalgeluk vergroten, ook als een groep er slechter van wordt. Juist door Rawls’ grenzen en Benthams pragmatisme naast elkaar te zetten, zien we dat echte gelijkheid vraagt om zowel principiële bescherming als praktische effecttoetsing.

Solidariteit en empathie – zorg voor elkaar

Een samenleving kan niet bestaan zonder het vermogen om voor elkaar te zorgen. Religieuze tradities benadrukken dit al eeuwen. In het christendom en jodendom wordt de mens gezien als naar Gods beeld geschapen; in het boeddhisme geldt het eeuwige principe: “Hatred does not cease by hatred, but only by love.” Solidariteit betekent dat de sterkere de zwakkere ondersteunt, niet uit plicht alleen, maar ook uit menselijk besef van verbondenheid. Empathie maakt dit concreet: het vermogen ons in de ander te verplaatsen. Denk aan burgers die hun huizen openstelden voor Oekraïense vluchtelingen, of aan buurtinitiatieven waar mensen samen zorg dragen voor ouderen. Hier komt ook Benthams idee terug: wetten zijn pas zinvol als ze daadwerkelijk leed verminderen en geluk vergroten.

Verantwoordelijkheid – vrijheid vraagt rekenschap

Vrijheid kan slechts bestaan wanneer zij gepaard gaat met verantwoordelijkheid. Burgers dragen verantwoordelijkheid voor hun gemeenschap, maar ook instituties en overheid hebben de plicht om zorgvuldig en transparant te handelen. Claude Lefort benadrukte dat macht nooit vanzelfsprekend mag zijn: democratie leeft van strijd, tegenspraak en rekenschap. Een overheid die fouten maakt in toeslagen of asielprocedures, moet verantwoording afleggen – omdat macht altijd vergezeld moet gaan van verantwoordelijkheid.

Democratische openheid – ruimte voor verschil

Tot slot is er democratische openheid: de bereidheid om verschil te verdragen, tegenspraak toe te laten en macht voortdurend te controleren. Lefort spreekt hier over “de lege plaats van de macht”: geen groep mag zich de staat of de samenleving definitief toe-eigenen. Democratie is een open, betwiste ruimte. In de praktijk betekent dit persvrijheid, onafhankelijke rechtspraak en bescherming van minderheden. Zonder deze openheid verwordt democratie tot een dictatuur van de meerderheid.

De onderlinge samenhang

Deze kernbegrippen versterken elkaar en kunnen niet los van elkaar bestaan. Waardigheid zonder vrijheid is hol; vrijheid zonder gelijkheid mondt uit in privileges; gelijkheid zonder empathie wordt koud en bureaucratisch; democratische openheid zonder verantwoordelijkheid verzandt in chaos. In hun samenhang vormen waardigheid, vrijheid, gelijkheid, solidariteit, verantwoordelijkheid en democratische openheid het fundament van een samenleving die zowel rechtvaardig als menselijk wil zijn.

Conclusie: een oproep tot handelen

Een rechtvaardige en menselijke samenleving is geen eindpunt, maar een voortdurende opdracht. Zij vraagt dat we wetten toetsen op welzijn én op rechtvaardigheid, dat instituties de menselijke waardigheid centraal stellen, dat niemand wordt buitengesloten, en dat solidariteit en empathie leidraad zijn voor beleid en handelen.

In eenvoudige woorden:

Een samenleving is rechtvaardig en menselijk als ieder mens meetelt, als vrijheid en gelijkheid in balans zijn, en als wij zorg dragen voor wie kwetsbaar is.

Het kompas van menselijkheid en rechtvaardigheid wijst ons de weg. Maar de richting alleen is niet genoeg – wij moeten die weg ook bewandelen. De toekomst van onze samenleving hangt af van de keuzes die wij vandaag maken.