Woede als wereldorde: waarom modernisering zonder menselijkheid tot crisis leidt

 Een samenvatting van Pankaj Mishra’s The Age of Anger

In The Age of Anger: A History of the Present onderzoekt de Indiase essayist en denker Pankaj Mishra een fundamentele paradox van de moderne tijd: terwijl we leven in een tijdperk van ongekende technologische vooruitgang, globalisering en individuele vrijheid, neemt wereldwijd de frustratie, het ressentiment en de agressie toe.

Van jihadistisch terrorisme tot extreemrechts nationalisme, van massamoorden in scholen tot haat op sociale media: Mishra probeert deze explosie van woede niet te verklaren als losstaande incidenten, maar als symptomen van een dieper liggende, mondiale crisis van de moderniteit.

Zijn centrale stelling: de belofte van universele vooruitgang, vrijheid en welvaart heeft niet geleid tot harmonie, maar tot diepe gevoelens van vernedering, vervreemding en uitsluiting. De “boze mens” is geen uitzondering, maar het logische product van een systeem dat belooft dat iedereen mee mag doen — maar in de praktijk velen buitensluit.

---

🧠 De filosofische wortels van de woede

Mishra gaat terug naar de Verlichting als het moment waarop de moderniteit vorm kreeg: het geloof in rationaliteit, individuele autonomie, vooruitgang en secularisering. Denkers als Voltaire en Rousseau propageerden het idee dat de mens zich kon bevrijden uit onwetendheid en onrecht door rede, wetenschap en economie.

Maar Mishra laat zien dat dit moderniseringsverhaal van bij het begin werd gekenmerkt door schaduwzijden: sociale onrust, koloniale overheersing, uitsluiting van niet-westerse volkeren, en massale existentiële ontworteling. Vooral de tegenstelling tussen Voltaire (kosmopolitisch, rationeel, elitair) en Rousseau (boos, sociaal verontwaardigd, pleitbezorger van de vernederden) is voor Mishra cruciaal. Rousseau’s woede over ongelijkheid en de hypocrisie van elites resoneert volgens hem rechtstreeks in het ressentiment van nu.

“Rousseau's bitter question still echoes: why does a society that promises equality breed so much humiliation?”

---

🌍 Globalisering en ongelijkheid als moderne ontworteling

Volgens Mishra is de hedendaagse wereldorde gebaseerd op economische en culturele globalisering, maar zonder moreel fundament. Vrijemarktkapitalisme en neoliberale politiek hebben miljoenen mensen in de steek gelaten — niet alleen economisch, maar ook op het vlak van identiteit en zingeving.

Veel samenlevingen — vooral buiten het Westen — werden binnen korte tijd gemoderniseerd, maar niet geëmancipeerd. Denk aan jonge mensen in het Midden-Oosten, Zuid-Azië of Afrika die via internet westerse consumptie en vrijheid zien, maar zelf leven in corruptie, werkloosheid en repressie. Of aan arbeiders en jongeren in Europese achterstandswijken die zich overbodig voelen in een ‘kenniseconomie’.

Zij ervaren modernisering niet als bevrijding, maar als verlies. Ze leven in een wereld van belofte zonder realisatie, van zichtbaarheid zonder erkenning. Dat wekt woede — en die woede zoekt een uitweg: in religieus extremisme, nationalisme, complotdenken of geweld.

---

😡 De psychologie van ressentiment

Mishra gebruikt het begrip ressentiment (afkomstig van Nietzsche en verder ontwikkeld door Max Scheler) om het gevoel te beschrijven van opgekropte woede bij mensen die zich vernederd, uitgesloten of genegeerd voelen. Het is geen directe reactie op armoede, maar een diepe morele krenking: je wordt wel uitgenodigd om mee te doen in de moderne wereld, maar je hoort er eigenlijk niet bij.

Dat ressentiment voedt bewegingen die claimen namens "de echte mensen" te spreken. Denk aan Trump, Bolsonaro, Le Pen, Erdoğan, Modi. Maar ook aan jihadisten, sektes, en aan online haatgroepen die hun eigen waarheid creëren. Ze delen allemaal een diep wantrouwen tegenover elites, media, wetenschap en pluralisme.

“Modern history is not the story of steadily spreading reason, but of increasingly universalized resentment.”

---

🧨 Wanneer vrijheid ontaardt in woede

Volgens Mishra is het grootste probleem dat modernisering geen moreel kader heeft meegekregen. Vrijheid werd losgemaakt van solidariteit. Technologie werd losgemaakt van ethiek. Economie werd losgemaakt van zorg. Daardoor ontstond een wereld waarin mensen hun bestemming zoeken, maar vooral botsen — met anderen en met zichzelf.

Hij waarschuwt dat als we deze woede niet serieus nemen, we blijven toekijken naar toenemende radicalisering, identitaire botsingen, en het afkalven van democratieën.

Zijn antwoord is géén pleidooi voor technocratie of repressie, maar voor een nieuwe morele en emotionele geletterdheid: empathie, erkenning van kwetsbaarheid, herwaardering van menselijke relaties, en bovenal: politieke structuren die werkelijk recht doen aan waardigheid en verschil.

---

🔗 Verbinding met #MenselijkNederland

De analyse van Mishra is confronterend maar essentieel voor een initiatief als #MenselijkNederland. Zijn boodschap is helder: zolang mensen het gevoel hebben dat ze zichtbaar zijn maar niet meetellen, dat ze vrij mogen zijn maar nergens thuishoren, zal de woede alleen maar toenemen.

De campagne #MenselijkNederland biedt precies het ethische alternatief dat Mishra tussen de regels door bepleit: een samenleving die niet enkel stuurt op markt, efficiëntie of controle, maar op erkenning, empathie en menselijke waardigheid.

Dat betekent:

• 🟠 Politiek die luistert naar ressentiment zonder het te verheerlijken

• 🟠 Beleid dat verbinding en gedeelde verantwoordelijkheid centraal stelt

• 🟠 Onderwijs dat niet alleen kennis overdraagt, maar ook moreel bewustzijn en veerkracht

• 🟠 Een publiek discours waarin verschil erkend wordt, maar niet polariseert

Mishra’s Age of Anger is geen oproep tot pessimisme, maar een waarschuwing én kans: om eindelijk te bouwen aan een samenleving waarin het verhaal van vooruitgang opnieuw verbonden wordt met het verhaal van menselijkheid.

🟠 #MenselijkNederland – omdat zonder erkenning van gekwetste waardigheid, geen vrede mogelijk is.