De Kracht van Empathie: Waarom Samenwerken onze Natuur is

 Frans de Waal stelt in The Age of Empathy dat empathie geen exclusief menselijke eigenschap is, maar diep geworteld ligt in onze evolutionaire natuur. Tegen de heersende opvatting in dat de natuur uitsluitend draait om strijd, competitie en “survival of the fittest”, laat hij zien dat samenwerking, zorgzaamheid en wederkerigheid minstens zo belangrijk zijn voor het voortbestaan van soorten. Al in het dierenrijk treffen we talloze voorbeelden aan van empathisch gedrag: apen die elkaar troosten na een conflict, olifanten die rouwen om een overleden groepslid, of dolfijnen die gewonde soortgenoten ondersteunen. Deze gedragingen tonen aan dat de basis van empathie – het vermogen zich in een ander te verplaatsen en te reageren op diens emoties – evolutionair oud is.

De Waal keert zich daarmee tegen het mensbeeld dat in de moderne samenleving vaak overheerst: dat van de mens als fundamenteel egoïstisch wezen dat alleen uit is op eigenbelang. Volgens hem is dit beeld niet alleen onvolledig, maar ook gevaarlijk, omdat het maatschappelijke structuren legitimeert waarin competitie en wantrouwen de boventoon voeren. Hij betoogt dat empathie juist een natuurlijk fundament biedt voor samenwerking en rechtvaardigheid, en dat samenlevingen die deze eigenschap negeren, hun sociale weefsel ondermijnen.

Het boek is opgebouwd rond de centrale stelling dat empathie niet een luxegevoel is, maar een overlevingsmechanisme. Empathie bevordert cohesie binnen groepen, maakt zorg voor de zwakkeren mogelijk, en versterkt wederkerigheid en vertrouwen. Daarmee schetst De Waal een radicaal ander perspectief op menselijke samenlevingen: niet alleen strijd, maar juist verbondenheid ligt aan de basis van onze evolutie.

Een belangrijk deel van zijn betoog gaat over de praktische implicaties voor onze hedendaagse wereld. In economie en politiek is lange tijd uitgegaan van de Homo economicus: de rationele mens die enkel zijn eigenbelang nastreeft. Dit mensbeeld heeft geleid tot beleid waarin concurrentie en winstmaximalisatie centraal staan. De Waal laat echter zien dat dit eenzijdig is, omdat het geen recht doet aan ons empathisch vermogen en de neiging tot samenwerking. In tijden van crisis – denk aan natuurrampen of pandemieën – zien we juist hoezeer mensen bereid zijn elkaar te helpen, vaak spontaan en zonder direct eigenbelang.

De Waal pleit voor een maatschappelijk klimaat waarin empathie de ruimte krijgt. Dit betekent dat instituties en beleid niet gebaseerd zouden moeten zijn op wantrouwen, maar op vertrouwen en samenwerking. In de zorg, het onderwijs en de politiek kan een empathische benadering leiden tot duurzamere oplossingen en minder polarisatie. Tegelijk waarschuwt hij ervoor empathie niet te romantiseren: empathie kan selectief en bevooroordeeld zijn, omdat we vaak sterker meeleven met mensen die op ons lijken. Daarom moet empathie aangevuld worden met rechtvaardige structuren en moreel besef die zorgen dat zorgzaamheid breder en inclusiever wordt toegepast.

De kracht van The Age of Empathy ligt in de manier waarop De Waal wetenschap, filosofie en maatschappelijke reflectie samenbrengt. Zijn voorbeelden uit de biologie en primatologie maken overtuigend duidelijk dat empathie een diepere biologische basis heeft dan vaak gedacht. Daarmee stelt hij dat we niet hoeven te kiezen tussen natuur en cultuur: empathie is beide, én een aangeboren vermogen én iets wat door opvoeding en samenleving verder ontwikkeld kan worden.

Het boek eindigt met een oproep tot een nieuw mensbeeld en een nieuwe maatschappelijke koers. Als we erkennen dat empathie ons als soort heeft gevormd, kunnen we ook beseffen dat een rechtvaardige en humane samenleving niet in strijd is met onze natuur, maar er juist mee in overeenstemming. In die zin is empathie volgens De Waal geen zwakte of naïeve idealistische wens, maar een evolutionair kompas dat ons kan helpen om de grote uitdagingen van onze tijd – van klimaat tot ongelijkheid – samen te dragen.