NA UN HULANDA HUMANO I HUSTU
Imagina un muhe hoben ta pasa riba su bisikleta den Den Haag. Pa hopi hende esaki ta un imágen di tur dia, pero den realidat un símbolo: libertat di moveshon, siguridat den e espasio públiko, i e libertat pa skohe bo mes kaminda. Esaki ta loke nos Estado di Derechi demokrátiko ta representá – i loke ta bou di preshón awe dia.
Hulanda a wordu construí riba balornan ku ta bai mas leu ku slogan polítiko: humanidad, hustisia, libertat, igualdat i solidaridat. Esaki no ta kosnan ku ta bini so; nan ta tareanan ku nos mester kumpli atrobe i atrobe. Sinembargo, polarisashon, populismo i deskonfiansa ta menasá pa kibra e fundamento akí. Asuntu grandi manera falta di kas, desbalans sosial i klimátiko ta masha bieuw reducí na slogan, mentre ku nan ta pidi solushon komun.
Esei ta ofresé un alternativo: un bista riba un komunidat kaminda hustisia, empatia i humanidad ta den sentro. Kaminda libertat no ta nifiká “tur hende pa su mes”, sino ku tur hende por biba den dignidad. Kaminda igualdat ta bira visibel den kas asekibel, bon kuido i chens iguál. Kaminda solidaridat no ta un palabra bieuw, sino un prátika di tur dia.
Un Hulanda humano ta un komunidat kaminda kada hende ta kontá – no importa su orígen, relíshon, género òf entrada. Un pais kaminda hecho ta mas important ku slogan, kaminda desishon ekonomíko ta konektá ku dignidad humano i límite ekológiko. Diversidat no ta un menasa, sino un fontena di forsa.
E bista akí ta invitá nos pa dialógo, responsabilidad i speransa. Pasobra un komunidat ta fuerte so ora niun hende ta keda pa afó. Un Hulanda humano no ta kuminsá solamente ku lei òf institushon, sino ku nos tur – den e manera ku nos ta biba huntu, ta tuma desishon i ta tene otro firme.
HUMANIDAD BOU DI PRESHÓN
Imagina e mesun muhe hoben ta pasa riba bisikleta den Den Haag. E ta studia médiko i ke kontribuí na komunidat. Pero pa motibu di reaktshon duru riba internet – “Manda nan bèk tur!” – e ta sinti su mes di repente komo un estranhero den su mesun pais. E imágen akí ta mustra kon humanidad ta bou di preshón: kaminda libertat, igualdat i solidaridat a parse normal den pasado, awor nan ta wòrdu skava pa polarisashon i deskonfiansa.
Libertat ta wòrdu abusá pa ekskluí otro; igualdat ta kibra den mas desbalans; konekshon sosyal ta laga lugá pa divishon. Mientras tanto, reto grandi – klima, falta di kas, desbalans sosial – ta pidi esfuerso komun ku bai mas aya ku polítika di kurti término. Hustisia ta nifiká parti pareu di karga i di chens, pa asina tur hende por biba den dignidad.
E balornan básiko ku a forma Hulanda – humanidad, hustisia, libertat, igualdat, solidaridat i Estado di Derechi – no ta ideal vákuo, sino nos kompas moral. Sin e kompas ei, lei i pólítika ta pèrdè legitimidad. Por eso ta ora pa reconektá nos ku e balornan akí.
Na 2025, nos komunidat ta bou di preshón: polarisashon, populismo i media sosial ta amplifiká kontrashon i òdio. Precisamente awor nos mester un nobo kompas sosial, arreit den empatia i konekshon. Esaki no ta pidi solamente reforma polítiko i bon belied, ma tambié partisipashon sivíl i responsabilidad individual.
E texto akí ta un invitashon pa traha huntu riba un komunidat mas hustu i mas humano. Manera Václav Havel a bisa: “Responsabilidat ta kuminsá ku bo mes, den bo serkaans, ku e desishonnan ku bo ta tuma tur dia.”
E MENASA DI DIVISHON
Demokrasia no ta un deporte pa mira so.
Hulanda – manera hopi otro demokrasia – ta bou di preshón. Polarisashon, populismo, diskriminashon i ataké kontra institushon no ta kasu aparta, sino nan ta toka e fundamento di nos bida huntu. Ora libertat ta wòrdu abusá pa spèrsé òdio, ora igualdat ta bira desbalans, ora konekshon ta kambia pa pensa den “enemigu”, i ora Estado di Derechi ta wòrdu mina, nos ta pèrdè e kompas ku ta tene nos huntu. E núcleo di e krisis no ta solamente polítiko òf ekonomíko; ta moral: nos balornan di humanidad, hustisia i demokrasia ta na peliger.
1) Polarisashon ta destrui konfiansa
Nos komunidat ta parti den bando. Debat ta keda na “nos” kontra “nan”. Den e debat klimátiko, aktivistanan ta wòrdu chèt komo ekstremista; kritikonan komo negadón. Den migrashon tambe ta tin karikatura: asilantenan komo menasa pa fornan públiko, ora ku su kantidat ta limitá i migrashon tambe por agrega balor. E mesun patrón ta pasa riba tema di drechnan di LGBTI+ òf relíshon: diferensianan ta wòrdu splika kontra otro, i nuance ta disparesé. Si grupo ta mira otro solamente komo oponente, e base pa traha huntu riba kosnan komun – kas asekibel, klima bí-bibel, komunidat hustu – ta desaparesé. Pero por hasi òtra manera: diversidat di perspectiva no ta menasa; ta forsa, si nos ta skucha otro i habri dialógo.
2) Hecho ta pèrdè di slogan
Den tempu di inseguridat, slogan populista ta tenta: sinpil, duru, emoshonal – pero nan ta duna siguridat falsu. “Será frontera” ta sona fuerte, pero no ta realisabel i ta hasi daño na ekonomia i Estado di Derechi. “Migrantenan ta kousa falta di kas” ta tapá ku problema-raíz ta dèkadanan di mal belied di bou i asekibilidat. Palabranan manera “lokeria klimátiko” ta nèká hecho duru di maltempu ekstreem i subida di laman. Slogan ta kai den engaño, ta parti hende i ta faha deskonfiansa. Hecho no ta spektakulár, pero nan ta e kaminda firme pa bai dilanti. Sin bèrdat i konfiansa, demokrasia no por sostene.
3) Diskriminashon ta lesa igualdat
Den e klima akí, pensamentu diskriminatorio ta haya mas espasio. Musulmánnan ta wòrdu pinta komo peliger pa kultura; hóbennan LGBTI+ ta sinti nan mes insegúr; muhénan inda ta topa ku desbalans; otro minoridatnan ta wòrdu stigmatisá. Peligro mas grandi ta e normalisashon pasito pa pasito: ku algun grupo lo tin ménos drechi ku otro. Asina, e igualwerdat ku sostene Estado di Derechi ta desaparesé. Diskriminashon nunca ta un opinión inosente: e ta lesa bida, ta kita chens i ta desbalansá komunidat.
4) Dureza den debate públiko
Tono polítiko i sosial ta bira mas duru. Periodistanan, siensialonan i polítikonan ta risibí amenasa. Na media sosial, komplot i òdio ta risibí mas espasio ku hecho i respekt. Islam ta wòrdu pintá regularmente komo peliger, mientras ku realidat ta ku musulmánnan ta kontribuí na Hulanda ya hopi aiaña, i investigashon ta mustra ku mayoria ta soporta Estado di Derechi. “Islamisashon” no ta un hecho, sino un mito ku ta alimenta miedu i divishon. Esaki ta lesa no solamente nan siguridat, sino demokrasia mes.
5) Demokrasia ta pidi partisipashon
Demokrasia ta mas ku e votashon. Ta separashon di poder, protekshon di minoridat i prensa liber. Institushonnan manera justicia i periodismo ta tene poder na rèin. Si nan ta wòrdu ataká òf kita for di wega, ta bin willekur. Esei ta sosodé den Hungria, Turkia, Rusia… E kosnan ku a desaparesé ei, por wòrdu presioná aki tambe. Demokrasia no ta kore pa su mes: manera monta bisikleta, mester sigui pedalá pa keda na balanse. Ciudadanonan no ta espektadó; nan ta ko-kreador.
6) E konteks internashonal
Lídernan autoritár den mundu ta mustra kon lihé demokrasia por deslisá. Pa un pais habrí manera Hulanda, esaki ta menasoso. Nos libertat i prosperidat ta depende di kooperashon internashonal. Divishon interno ta hasi nos fragil pa propaganda i preshón for di afó. So si nos fortalece nos fundamento demokrátiko, nos por para firme.
7) Kohesión i eskoho moral
Polarisashon, populismo, diskriminashon i ataké kontra institushon ta alimenta otro. E bula-bula final ta pèrdè di konfiansa – den otro, den polítika, den institushon i den futuro. P’esey, no ta solamente cuestión polítiko; ta un eskoho moral. Nos ta skohe pa keda leal na humanidad, hustisia, libertat, igualdat, konekshon i Estado di Derechi… òf pa laga nan kaibao bou di òdio i cinismo? E uniko respuesta sostenibel ta kohesión i konfiansa. Un Hulanda humano i hustu no ta nasé so; e ta pidi trabou, kurashi, i boluntat pa tene otro firme, mas tantu den tempu di divishon.
LIBERTAT, IGUALDAT, KONEKSHON
“E hende ta bira hende solamente den relashon ku e otro.”
E problema ku nos komunidat ta topa ta parse hopi grandi: polarisashon, desbalans, falta di kas, kambio klimátiko, manipulashon digital, ataké riba Estado di Derechi – tur kosnan konosí. Pero nan no ta inevitabel. Pa tur reto tin alternativo ku ta traé nos bèk na e mesun balornan ku a hasi nos pais grandi: humanidad, hustisia, libertat, igualdat, konekshon i Estado di Derechi.
E balornan akí no ta slogan bashi. Nan ta haña sentido solamente ora nos ta tradusí nan den eskoho i belied. Esaki kuminsá ku e manera ku nos ta trata otro, i bai te na manera ku nos ta struktura nos ekonomia, nos demokrasia i nos kooperashon internashonal.
1) Dialógo komo kontraforsa
Den tempu di kontrashon duru, restoura dialógo ta kisas e kondishon mas importante pa konfiansa. Polarisashon ta krese ora grupo ta keda den nan burbuja mes i ta mira otro solamente komo oponente. Dialógo ta kibra muraya. E por kuminsá chikí: charla den bario riba siguridat, foro sivíl riba klima òf salú, encuentro interrelíshon kaminda hende ta deskubrí ku respeto i humanidad ta konektá nan. Un ehèmpel inspiradó ta Deep Democracy: un método di tuma desishon kaminda no solamente mayoria ta konta, sino preocupashonnan di minoridat tambe ta wordu inkluí. Asina ta krea sosten i prevení konflikt grandi. Demokrasia bira bida den tur dia – no limitá na vota kada kuater aña, sino un proses kontinu di skucha, wéigh i desidí huntu.
2) Hecho riba slogan
Un komunidat hustu no por basá so riba emoshon i slogan. Pero nos ta mira ku esaki ta pasa mas i mas: slogan sinpil ta gana tereno riba analisis real. “Será frontera” ta sona simpel, pero ta nèká traktadonan internashonal i realidat ekonomiko ku nos mester migrashon. “Migrantenan ta kousa falta di kas” ta popular, pero e raíz di problema ta aña di belied di bou ku no a tuma konta asekibilidat. Palabranan manera “lokeria klimátiko” ta trata manera si klima ta opinión i no un realidat duru. Por esaki, inversión den institushon di siensia independénte, estatístika konfiabel i periodismo liber ta indispensabel. Hecho ta duna nos un punto di salida komun. Sin hecho no tin konfiansa, i sin konfiansa demokrasia no por eksistí.
3) Inclusión: niun bos mester falta
Demokrasia ta mas ku dretu pa vota. Ta nifiká ku tur hende por partisipá den realidat. Pa esaki, mester kita barera: di idioma, di informashon no aksesibel, òf di deskonfiansa ku ta bini di diskriminashon òf burokrátiko. Un demokrasia inklusivo ta nifiká ku hóbennan ta sinti nan mes skuchá den debat klimátiko; ku nobo biné por haña nan kaminda den komunidat; ku tambe hende ku poca skol òf ku limitashon por partisipá den manera pleno. Esaki no ta un regalo; esaki ta un kondishon. Un demokrasia ku ta ekskluí grupo ta mina su mes.
4) Hustisia ta tambe ekonomiko
Libertat i igualdat ta haña sentido solamente ora hende tin perspectiv ekonomiko tambe. Desbalans di riqueza den Hulanda ta grandi: un grupo chikí tin dos-tres parti di tur propiedat, mientras ku mitar di famia tin kasí nada. Esaki no solamente ta injusto, sino peligeroso. Desbalans ta lesa konfiansa i ta alimenta populismo. Solushon ta kla: un sistema di impuesto hustu kaminda no solamente trabou, ma tambe kapitaal ta kontribuí; un red sosial fuerte ku ta krea chens i no solamente inseguridat; i servisio básiko asekibel – salú, skol, kas. Un ekonomia hustu no ta detaye teknokrátiko; ta un eskoho moral: nos ke un komunidat kaminda algun hende ta riku i hopi hende ta keda patras? òf un komunidat kaminda kada hende tin chens?
5) Klima komo fontena di solidaridat
Asuntu klimátiko ta splít nos hopi biaha, pero e tambe por uni. Ora kosta i benefisio ta wòrdu dividí hustu, sostenibilidat ta bira un fontena di solidaridat. Den Dinamarka i Alemanja nos ta mira siudananan ku ta wòrdu ko-propietario di projekto di energiá sostenibel. Na Hulanda tambe tin kooperashon lokal ku ta invertí huntu den panel solar òf red di kalor. Inisiativanan asina ta traha klimátiko un projekto komun, no un karga, sino un kos ku ta duna speransa i konekshon. Klimátiko no ta un luhu, sino un responsabilidad na generashon ku ta bini. Hustisia ta nifiká ku nos no laga nan karga ku nos retraso.
6) Libertat den tempu digital
Libertat di ekspreshon ta bou di preshón awe pa motibu di manipulashon digital. Deepfake, algoritmonan ku ta amplifiká òdio i anunsio engañoso ta mina konfiansa den hecho i polítika. Esaki mester regla kla i transparansia. Media sosial mester tene responsabilidad pa efekto di nan algoritmo. Ciudadanonan mester sa kiko ta tras di e mensahe ku nan ta mira. I fact-checking i periodismo investigativo mester keda fortifiká. Libertat di ekspreshon no ta nifiká ku tur kos por wòrdu bisa sin konsekuensia. Ta nifiká un espasio públiko kaminda debate ta basá riba bèrdat i respekt. Solamente asina libertat por funshoná manera fundament di demokrasia.
7) Kooperashon internashonal
Hulanda, spesialmente komo pais chikí, por tin un rol grandi den defende òrden internashonal i drechi humano. Nos siguridat i prosperidat ta depende di kooperashon den EU i NATO, i di un mundu kaminda derechi ta mas fuerte ku poder. Esaki ta pidi konsekuensia: drechi humano i balor demokrátiko no por wòrdu sakrifiká pa interes di kurti término. Komérsio, energiá òf geopolitika no por ta ekskusa pa siña otro banda ora tin opreshon òf guerra. Kooperashon internashonal no ta un lujo pa idealistanan, sino un nesesidat duru.
8) Kohesión i perspektiva
Tur e alternativonan akí – dialógo, hecho, inklushon, ekonomia hustu, klimátiko hustu, reforma digital i kooperashon internashonal – no ta medidanan separá. Nan ta forma huntu un perspektiva ku ta llevá nos bèk na nos balornan. Kaminda polarisashon ta traha muraya, dialógo por traha brùg. Kaminda desbalans ta krea deskonfiansa, hustisia por duna speransa. Kaminda òdio ta parti grupo, inklushon por mustra ku diferensia ta duna forsa. Kaminda institushon bou ataká, Estado di Derechi por protehá nos tur.
Un Hulanda humano ta nifiká ku nos ta hasi balornan e punto di salida – no den palabra, sino den akshon. E ta nifiká ku nos ta skohe pa un komunidat mas humano, mas hustu i mas sostenibel. Pasobra, na fin, ta trata di konfiansa – den otro, den futuro, i den demokrasia ku ta protehá nos.
SABIDURIA FOR DI SIENSIA I FILOSOFIA
“Kaminda hecho i balor ta topa, ta nase bista.”
Nos komunidat ta para pa reto grandi. Polarisashon, desbalans, kambio klimátiko, manipulashon digital i ataká riba Estado di Derechi ta parse un realidat inevitabel. Pero filosofía, siensia, relíshon i historia ta mustra ku semper tin alternativo. Nan ta duna nos indikadó ku ta bai bèk na e mesun núcleo: humanidad, hustisia, libertat, igualdat, konekshon i Estado di Derechi.
Esnan no ta un lujo. Nan ta kondishon pa un komunidat kaminda hende ta sinti nan protehá i rekonosé. Filosofía ta pone hustisia manera fundament di tur institushon. Relíshon ta mustra nos kompasio i kuido pa esnan fragil. Antropología ta mustra ku desbalans no ta lei natural, sino ku hende semper a haña manera diferente pa biba huntu. Sosiologia i biologia ta mustra ku konfiansa i kooperashon ta den nos ADN. Ekonomia i politología ta indiká ku libertat i igualdat so por sostené si tin distribushon hustu i institushon demokrátiko fuerte.
1) Hustisia i dignidat humano
Un komunidat sostenibel mester tin hustisia komo su fundament. Esaki ta nifiká ku desbalans so por wòrdu hustifiká si nan ta yuda e mas fragil. Libertat ta haña sentido solamente ora tur hende tin akseso na skol, salú i kas. E regla ta simpel: belied mester wòrdu traha manera ku lo parse hustu si nos no sa den ki situashon nos ta nase. Esei ta tene dignidat humano manera e medida.
2) Kompasio komo fundament komun
Relíshon i bista di bida por tin diferente rituèl i tradishon, pero hopi biaha nan ta kompartí mesun núcleo: kuido pa pobre, kompasio pa otro i responsabilidad pa mundu. Kompasio, hustisia i solidaridat ta balor ku ta pasa frontera i ta duna direkshon na belied ku pone hende den sentro. Nan ta recordá nos ku komunidat no ta solamente konstrukshon polítiko òf ekonomiko, sino tambe un komunidat di hende ku ta kompartí sinifikado i responsabilidad.
3) Historia i antropología: semper tin alternativo
E idea ku hierarkia i desbalans ta “natural” ta wòrdu negá dor di historia. Hendenan semper a organisá nan bida den hopi manera: for di komunidat egalitár te na modelo kooperativo kaminda poder tabata temporario òf por wòrdu kambia. Awa tambe tin ehèmpel: foro sivíl, presupuesto participativo, inisiativa di energiá lokal. E les ta kla: e manera ku nos ta biba huntu no ta destino fijo, sino un eskoho. Nos semper por kree struktura nobo ku ta stimula igualdat i responsabilidad.
4) Konfiansa i kohesión sosial
Komunidat ta keda drechi òf ta kai segun konfiansa. Ora ciudadano no ta sinti nan protehá òf visibel, konfiansa ta kibra i polarisashon ta krese. Siensia ta mustra ku kooperashon, empatia i rekiprosidat ta den nos natur. Pero belied malo òf skándalo – manera e kaso di benefisio pa yu (toeslagenaffaire) – por kibra konfiansa di un biaha. Ciudadanonan ku ta sinti nan tratá sin hustisia ta retirá, i bira mas fragil pa cinismo òf slogan populista. Restoura konfiansa ta un tarein fundamental: ta nifiká tuma ciudadano serio, rekonosé eror, hasi akshon kla i protehá hende via institushon – no lesa nan.
5) Ekonomia ku un kompas moral
Kresimentu ekonomiko so no ta sufisiente. Ora riqueza ta keda na man di poko, libertat di hopi ta disparese. Na Hulanda, e 10% mas riku tin e parti mas grandi di tur propiedat, mientras ku mitar di famia tin kasí nada. Un ekonomia hustu ta nifiká ku e mas fuerte ta karga e peso mas grandi. Impuesto mester hustu, sekurdat sosial mas fuerte, i servisio básiko – kas, skol, salú – mester asekibel pa tur hende. Solamente asina libertat i igualdat por bira realidat pa tur hende. També limite ekológiko ta parti di e kompas ekonomiko: prosperidat ku ta agotá planeta no ta progreso. Un ekonomia sostenibel ta konektá hustisia sosial ku kuido pa tera i generashon ku ta bini.
6) Demokrasia i Estado di Derechi
Demokrasia ta mas ku boluntat di mayoria. Ta separashon di poder, protekshon di minoridat i prensa liber. Lídernan autoritár ta mustra kon lihé un demokrasia por deslisá ora checks and balances ta desaparesé. Estado di Derechi ta nos shild: traktadonan internashonal i justicia independénte ta protehá ciudadano kontra willekur – mes di nan propio gobièrnu. Sin e garanti akí, demokrasia ta bira tirania di mayoria, kaminda esnan fragil ta keda sin protekshon.
7) E hende komo un ser relashonal
Biologia ta konfirma loke filosofía i relíshon ta bisa hopi tempo: un hende por bira hende solamente dor di otro. Empatia, kooperashon i konekshon no ta ekstra, sino kondisyon pa nos eksistensia. Nos ta nesesitá otro pa sobrevivi i pa florese – for di apego di un bèbi te na kooperashon di ciudadano den komunidat. Esei ta mustra ku konekshon no ta luhu, sino nesesidat biológiko i moral.
8) E kompas di humanidad
Tur disiplinan huntu ta mustra ku un komunidat humano no ta utopia, sino e eleksion mas realistiko. Filosofía ta enfatisa hustisia, relíshon kompasio, historia ta mustra alternativo, sosiologia i biologia ta indiká konfiansa i konekshon, ekonomia ta pidi parti hustu, i Estado di Derechi ta garanti drechi.
Asina ta nase un kompas kla:
Humanidad ta protehá e medida humano.
Hustisia ta duna institushon legitimidad.
Libertat i igualdat ta rekonosé kada hende.
Konekshon ta fortifiká kohesión i resilensia.
Estado di Derechi ta garanti ku balornan ei lo keda paradó, mes den tempu difísil.
E menasanan di awe – polarisashon, diskriminashon, slogan riba hecho – no ta ley natural, sino eskoho ku ta kontrario ku sabiduria akí. Siensia, filosofía i tradishon ta siña nos ku konfiansa, solidaridat i hustisia semper ta e klabes pa komunidat sostenibel. Humanidad no ta luhu: ta nos fundament.
UN HULANDA HUSTU I HUMANO
“Imagina un pais kaminda niun hende ta keda for di e sirkel di kuido.”
Un komunidat ku ke ta sostenibel, hustu i humano, mester tin un kompas. No un plan teknokrátiko yen ku sifra solamente, sino un bista ku ta basa riba balor ku generashon tras di generashon a tene nos pais para: humanidad, hustisia, libertat, igualdat, konekshon i Estado di Derechi.
Esnan huntu ta e kolumna di un komunidat kaminda kada hende ta konta. Nan ta recordá nos ku nos no por laga nos mes keda den cinismo, divishon òf interes di kurti término, sino ku nos mester buska direkshon den loke ta uni nos.
1) Humanidad manera medida
Belied mester pone hende den sentro, no solamente krecementu ekonomiko òf efisiensia. Ta pregunta: kiko esaki ta nifiká pa hende real?
Trabou migrantenan no ta numero den spreadsheet, sino hende ku tin famia i soño.
Bieunan no ta gasto, sino persona ku un bida yen di dignidat.
Hóbennan no ta solamente “ekonomia futuro”, sino yu ku tur derecho pa un iuventud sigur i yen di speransa.
Ora dignidat humano ta sali fo’i bista, belied ta bai na mal kaminda. E caso di benefisio pa yu (toeslagenaffaire) ta un ehèmpel doló: sistema i regla a gana for di hustisia, ku konsekensia devastadó.
Un Hulanda hustu ta pidi ku kada propuesta di belied wordu testá riba e medida humano. No tur kos ta por keda na sifra: dignidat, konfiansa i konekshon no ta procent, sino e esensia di bida huntu.
2) Empatia i ehrlichidat
Empatia ta mira esnan fragil; ehrlichidat ta transparansia, mes ora bo hasi eror. Huntu nan ta fundament pa gobernansa ku hende por kere.
E krisis di korona a mustra esaki kla: hende den trabou vital a tuma riesgo grandi, pero a keda ku pago abou. Bieunan a wòrdu aísla, famia ku kas chikí a sufri hopi. Entre tanto, informashon a bira inkompleto òf tardá, ku a krea mas deskonfiansa.
Soamente ku ehrlichidat riba eskoho i ku empatia pa esnan ku ta karga e peso mas grandi, por krea konfiansa. Manera Desmond Tutu a bisa: “Na fin di dia, polítika ta trata di hende. Si no ta trata di hende, no ta trata di nada.”
3) Interes komun riba interes di grupo
Un demokrasia ta pèrdè kredibilidat ora un grupo ta gana semper na kosta di e rest. Sea lobby sektoral, poder ekonomiko òf influensia di afó – e interes komun mester semper bai den frente.
E situashon di stikstof ta mustra kon interes por choká: agrikultura, naturalesa, bario di kas. Solamente un bista integral por hasi hustisia na tur ciudadano i na generashon ku ta bini. Transparansia, balans i un weging hustu ta esencial.
4) Libertat, igualdat i konekshon
Libertat sin chens igual no ta nada mas ku promesa bashi.
Igualdat sin libertat por sofoká komunidat.
Konekshon sin e dos otro por bira willekur.
Libertat ta nifiká ku kada hende por forma su bida sin miedo òf eksklushon. Igualdat ta nifiká ku orígen òf nomber no por ta barièra. Konekshon ta nifiká ku nos ta karga otro, manera bario-inisiativa òf kuido pa refuxiá di Oekraïna a mustra.
Huntu nan ta e stándar di komunidat hustu.
5) Estado di Derechi ta protehá tur hende
Estado demokrátiko di Derechi ta garantí ku derecho no ta depende di kapricho di mayoria. Drechi humano ta protehá mes esnan fragil òf impopulár – for di asilantenan te na ciudadano kritiko. Estado di Derechi ta mas ku regla: ta kultura di konfiansa. Sin dje, libertat i igualdat ta perde nan contenido.
6) Bida huntu i diversidat
Bida huntu ta nifiká traha aktivamente riba konfiansa i konekshon. Polarisashon i òdio ta lesa fundament akí. Diversidat no ta menasa, sino fontena di forsa. Investigashon ta mustra: komunidat ku ta akseptá diferensia ta keda mas kreativo, innovativo i resiliente. Filosof i pensadornan relíshoso ta enfatisa mesun kos: inustisia kontra un grupo ta inustisia kontra nos tur. Un komunidat ku ta traha muraya ta debil; un komunidat ku ta traha brùg ta bira mas fuerte.
7) Hecho komo fundament
Belied mester basá riba hecho i siensia, no riba slogan òf sentimentu. Klima, pandemianan òf migrashon – solamente konosimentu konfiabel ta duna base firme. Institushon independénte, siensia i periodismo liber mester keda protehá. Ora hecho ta disparese, komunidat ta pèrdè orientashon i manipulashon ta krese.
8) Un relato ku ta uni
Medidanan separá no ta basta: nos mester un relato ku ta uni. Un bista ku ta mustra ku sostenibilidat, hustisia sosial i demokrasia ta konektá. Manera ONU ku e Objetivonan di Desaroyo Sostenibel a duna direkshon komun, asina mes Hulanda mester tin un kompas ku ta uni. Un relato ku ta kla: niun hende ta keda for di e sirkel di kuido.
FOR DI IDEAL NA AKSHON: APLIKASHON DI E PUNTONAN BÁSIKO
“Hustisia ta pidi reforma, no solo inteshon.”
Bon inteshon so no ta sufisiente. Manera un bisikletista mester regla di tráfiko pa keda sigur riba kaminda, asina mes un komunidat mester regla hustu.
Impuestonan ta semáforo ku ta garanti hustisia.
Seguridat sosial ta zebra ku ta protehá esnan fragil.
Ora regla ta faya, no ta so e bisikletista ku ta bai den peliger, sino henter komunidat. Ideal ta haña sentido solamente ora nan ta bira akshon. E ta pidi ku balornan – humanidad, hustisia, libertat, igualdat, konekshon i Estado di Derechi – ta sirbi manera nos guìa.
1) Reforma polítiko: un Estado di Derechi fuerte
Un demokrasia salú ta no ta basá riba e bos mas duru, sino riba respeto i solushon. Esaki ta pidi:
transparansia den lobby,
justicia independénte,
kontrol parlamentario fuerte,
espasio pa ciudadano den burgerberaad.
Asina nos por protehá Estado di Derechi kontra willekur i restoura konfiansa.
2) Kas komo derecho básiko
Un kas sigur no ta luhu, sino fundament di humanidad. Pero nos tin kuasi 390.000 kas falta i huur ta subi mas lihé ku salario. Hustisia ta pidi kas asekibel, protekshon kontra eksploitashon i fin di sinhogar. Imagina un komunidat kaminda kada famia tin un kas sigur i asekibel.
3) Salú riba ganashi
Kuido no por ta un merkadó. Ta trata di dignidat: un mama ku por paga remedi pa su yu; un bieu ku no mester warda infinitamente pa operashon. Salú ta un derecho humano – i mester wòrdu protehá manera tal.
4) Belied klimátiko ta tambe sosial
Krisis klimátiko por parti nos, ma tambe por uni nos. Ora karga ta wòrdu dividí hustu i famia fragil ta risibí sosten, transishon energétiko lo bira no solamente berdé, sino tambe hustu. Imagina un Hulanda ku ta lider den sostenibilidat, i ku faktura di energiá ta keda asekibel.
5) Hecho komo fundament
Demokrasia ta respirá bèrdat. Nepnijs i manipulashon ta lesa debate. Transparansia den plataforma digital, periodismo independénte i skol den mediawijsheid ta e “oxigeno” pa mantené nos diskurso públiko salú.
6) Responsabilidat internashonal
Humanidad no ta para na frontera. Hulanda mester defende drechi humano, komersio sostenibel i pas. Den EU i ONU nos por mustra ku hustisia i solidaridat ta mas fuerte ku nashonalisme cíniko.
7) Bida huntu kuminsá serka
Konfiansa i konekshon ta nase den bario, kooperashon i komunidat. Kaminda hende ta tuma responsabilidad huntu – pa energiá, kuido òf skol – ei ta nase e forsa ku ta duna komunidat resilensia.
8) Responsabilidat individual
Demokrasia no ta deporte pa mira so. E ta biba solamente ora ciudadano ta informá nan mes, ta vota, ta bai den dialógo, i den eskoho chikí ta tuma responsabilidat. Humanidad ta kuminsá den bida di tur dia – den manera ku nos ta trata, yuda i korehi otro.
Slot
Un Hulanda humano i hustu ta pidi akshon, no solamente palabra. Esaki ta nifiká:
institushon fuerte ku ta protehá Estado di Derechi,
belied sosial ku ta reducí desbalans,
ekonomia ku ta respetá hende i natura,
komunidat kaminda kada individú ta kontribuí.
E mensahe ta kla: humanidad i hustisia no ta ideal pa despues, sino fundament pa awe. Solamente huntu – polítiko, sosial i individú – nos por traha un komunidat kaminda niun hende no ta ekskluí, i kaminda konekshon ta keda nos kompas.
E ELEKSHON PA HUMANIDAD: UN PROGRAMA
“E kontrario di kurashi no ta kobardia, sino indiferensia.” – Elie Wiesel
Riba un mainta ku ta kai awa, un muhe hoben ta pasa riba su bisikleta den Den Haag. E ke bira dòkter, e ke kontribuí na Hulanda – pero e ta sinti su mes estranhero pa motibu di palabra duru ku e lesa. E imágen akí ta mas ku eksperensia personal: ta un spègel pa un komunidat ku ta bira mas duru tur dia. Polarisashon, populismo, desbalans, krisis klimátiko i ataká riba Estado di Derechi ta mina nos bida huntu.
Pero esaki no ta fuerza inevitabel. Nan ta lansá nos un desafiashon: pa skohe atrobe pa e kompas ku a hasi Hulanda grandi – humanidad, hustisia, libertat, igualdat, konekshon i Estado di Derechi.
1) Polítika: fundamento fuerte
Demokrasia ta biba di institushon ku ta tene poder na rèin i ta duna voz na ciudadano. Pero ehèmpel for di Hungría, Polonia i USA ta mustra kon lihé nan por wòrdu mina. Pa esaki Hulanda mester invertí den:
polítika transparánte,
justicia independénte,
medio liber,
foro di ciudadano.
So asina demokrasia lo keda hustu i kredibel.
2) Komunidat: restoura konekshon
Un komunidat ta kibra ora desbalans ta krese i ciudadano no ta topa otro mas. E caso di benefisio pa yu (toeslagenaffaire) a mustra kon ciudadano por wòrdu lesa duru ora institushon ta faya. Kas asekibel, impuesto hustu, kuido aksesibel i skol bon no ta lujo, sino kondishon pa konfiansa i libertat. Kohesión sosial ta e aire ku un komunidat hustu ta hala.
3) Ekonomia i ekologia: un kompas nobo
PIB so no ta bisa nada riba bienestar. Donut Ekonomia ta mustra ku un ekonomia hustu mester respetá tanto e fundament sosial komo e límite ekológiko. Esaki ta nifiká:
pone ku e ku ta kontamina ta paga,
kita subsidio fósil,
invertí den energiá sostenibel,
sigurá ku kosto no ta kai riba e mas fragil.
Solamente asina nos por uni prosperidat ku sostenibilidat.
4) Protehá bèrdat
Sin hecho, no tin demokrasia. Nepnijs i desinformashon ta mina diskurso públiko. Leinan manera Digital Services Act, huntu ku inversión den periodismo independénte i mediawijsheid, ta vital. Demokrasia por so respirá ora bèrdat ta keda e oxigeno.
5) Solidaridat internashonal
Libertat no ta para na frontera. Hulanda mester defende drechi humano, pas i kooperashon den Europa i den ONU. Manera Eleanor Roosevelt a bisa: “Drechi humano ta kuminsá den lugá chikí, serka di kas.” Solidaridat internashonal i demokrasia nashonal ta konektá inseparabelmente.
6) Ciudadano: tuma responsabilidad
Demokrasia no ta deporte pa mira so. E ta biba den e eskoho di tur dia:
bai vota,
hasi voluntario,
habri dialógo,
resistí diskriminashon,
konsumí sostenibel.
Manera Václav Havel a bisa: “Responsabilidat ta kuminsá ku bo mes, den bo serkansia.”
Slot: un eskoho, no destino
E muhe hoben riba bisikleta atrobe: e ta Hulanda. Ora polarisashon ta ekskluí e, nos ta pèrdè mas ku un individú – nos ta pèrdè nos komunidat. Futuro ta den nos man. Nos ta skohe: òdio òf speransa? Eksklushon òf konekshon? Cinismo òf hustisia?
IMAGINA UN HULANDA…
“Futuro no ta destino, sino un eskoho.”
Imagina un pais kaminda niun hende ta ekskluí. Kaminda polítika no ta basa riba e “one-liner” mas duru, sino riba e pregunta: kiko ta hustu, kiko ta humano? Un komunidat kaminda institushon ta protehá, ekonomia i klima ta den balans, skol i kuido ta duna chens, i migrashon no ta kousa di miedu, sino di orguyo.
Awe Hulanda ta na un kruispunt. Falta di kas, desbalans, kambio klimátiko i preshón riba Estado di Derechi demokrátiko ta kòrda huntu. E pregunta ta simpel: nos ta skohe pa un komunidat kaminda e mas fuerte ta gana, òf nos ta traha huntu un komunidat ku ta basa riba humanidad, hustisia i stabilidat demokrátiko?
Un demokrasia ku ta uni
Estado di Derechi ta nos kolumna, pero konfiansa ta kibra. Imagina un debat ku ta basa riba skucha i buska solushon komun. Foro di ciudadano ta duna voz real, juez ta independénte, prensa ta liber i konfliktu di interes no tin espasio. Demokrasia aki no ta deporte pa mira, sino kultura di partisipashon aktivo i respeto.
Un ekonomia hustu
Awe e 10% mas riku tin mas ku 60% di tur propiedat; mitar mas abou tin ménos ku 1%. Imagina si esaki ta diferente. Trabou den kuido, skol i servisio públiko ta wordu pagá justu. Hóbennan por haña kas asekibel atrobe. Donut Ekonomia ta guia: ningun hende ta kai bou di fundament sosial, ningun hende ta pasa limite di planeta. Kresementu no ta meta, libertat i dignidat ta meta.
Un belied klimátiko hustu
Krisis klimátiko ta menasá nos futuro direkto. Imagina un Hulanda sin subsidio fósil, ku inversión masiv den isolashon, energiá sostenibel i kompensashon hustu. Energia-pobreza ta desaparesé, i verduzamentu ta kuminsá den kas di esnan fragil. Asina transishon ta no solamente berdé, sino tambe sosial i hustu.
Bèrdat i hecho manera fundament
Demokrasia no por keda sin bèrdat. Imagina un Hulanda kaminda nepnieuws no tin terrenu, kompania digital ta transparánte i periodismo independénte ta risibí sosten. Mediawijsheid ta parti di skol básiko. Asina ta nase un generashon ku por distingui hecho di fikshon i ta trata informashon ku respeto.
Migrashon sin miedu
Tras di cifra di migrashon tin hende real. Imagina un pais kaminda e enfermero di Polonia, e maestro di Siria i e estudiante di Nigeria ta parti di nos komunidat. Asil ta bai rápido i kuido, famia ta protehá i migranten di trabou tin kas digno. Migrashon ta bira motibu di orguyo, no di miedu.
Skol, kas i kuido
Imagina skol kaminda orígen no ta determiná futuro. Skol pré-básiko gratis, chens igual i formashon di siudananan ta traha yu fuerte i konektá.
Imagina kas manera derecho básiko: konstrushon grandi, regla di huur hustu i fin di sinhogar i di kas balia.
Imagina kuido humano: asekibel, disponibel, orientá riba prevenshon i kalidat – no riba ganashi.
Slot: traha huntu
Imagina e Hulanda aki:
un demokrasia ku ta uni,
un ekonomia hustu,
un belied klimátiko ku ta berdé i sosial,
un skol ku ta duna chens,
un kuido ku ta humano,
un kas ku ta derecho básiko.
Esaki no ta soño. Por bira realidat – si nos ta skohe huntu. Manera John Rawls a bisa: “Justice is the first virtue of social institutions.” Hustisia no ta balor ekstra, sino e fundament kaminda nos komunidat ta para.AWOR TA E MOMENT
“E mihó manera pa predikí futuro, ta pa kre'é.” – Abraham Lincoln
Imagina Hulanda manera un pais kaminda niun hende ta ekskluí. Kaminda polítika no ta basa riba miedu i slogan, sino riba humanidad i hustisia. Kaminda kas, kuido, skol i trabou no ta privilegio, sino derecho básiko.
Awe nos ta na un kruispunt. Polarisashon, falta di kas, krisis klimátiko i deskonfiansa ta menasá nos komunidat. Pero e respuesta no ta cinismo – e ta skohe atrobe pa nos kèrn balornan: humanidad, libertat, igualdat, hustisia i Estado di Derechi demokrátiko.
E ta pidi kurashi
For di polítika: invertí den kas asekibel, kuido disponibel i un ekonomia sostenibel. Basta ku divide i reyna – traha for di hecho i balor.
For di medio: duna espasio na nuance, mustra historia ku ta uni i no parti.
For di nos tur: demokrasia no ta deporte pa mira so. Bai vota, partisipá, mustra solidaridat – den eskoho grandi i den gesto chikí.
Humanidad ta visibel den tur dia
Den bario ku ta traha huntu, den skol ku ta risibí tur yu, den voluntario ku ta kuida. Ei ta kuminsá e komunidat ku nos ke.
E muhe hoben riba bisikleta ku nos a kuminsá ku dje ta simbolo pa nos pais: liber i fragil mesora. E por sinti su mes den kas solamente si nos ta skohe huntu pa konekshon i no pa divishon.
Slot
Awor ta e moment. Pa un Hulanda mas hustu i humano. Pa un Europa ku ta garanti pas i prosperidat. Pa un komunidat kaminda nos no ta laga otro kai.
Manera Martin Luther King a bisa: “E kurva moral di universo ta largu, pero e ta doblá pa hustisia.” Pero e kurva ei no ta doblá so – nos mester push’é.
Reacties
Een reactie posten