Ongelijkheid is pas rechtvaardig als zij het leven verbetert van wie het het moeilijkst heeft. Dat is de maat van beschaving

 

Rechtvaardigheid begint bij wie het minst heeft

In een rechtvaardige samenleving worden verschillen tussen mensen niet zomaar geaccepteerd of genegeerd, maar kritisch bevraagd. Ongelijkheid is niet vanzelfsprekend; ze moet gelegitimeerd worden vanuit een moreel perspectief. De Amerikaanse filosoof John Rawls stelt in zijn beroemde theorie van rechtvaardigheid als eerlijkheid (justice as fairness) dat sociale en economische ongelijkheden alleen rechtvaardig zijn als ze voldoen aan twee strikte voorwaarden.

Ongelijkheid is pas rechtvaardig als zij de minstbedeelden dient

De eerste voorwaarde is dat ongelijkheid alleen gerechtvaardigd is wanneer zij het grootste voordeel oplevert voor de minstbedeelden in de samenleving. Dit staat bekend als het difference principle. Het is een radicaal principe in tijden waarin vaak wordt aangenomen dat ongelijkheid een natuurlijk of noodzakelijk bijproduct is van economische groei of individuele verdienste.

Rawls draait het perspectief om: rechtvaardigheid wordt niet gemeten aan de hand van hoe goed de top het doet, maar aan de hand van hoe rechtvaardig de samenleving is voor wie het minst heeft.

Concreet betekent dit: hogere inkomens, meer macht of betere posities zijn pas gerechtvaardigd als ze leiden tot meer kansen, meer welvaart of meer bescherming voor degenen die anders achterblijven. Dus als een econoom of ondernemer veel verdient, moet dat een systeem versterken waarin ook de schoonmaker, de uitkeringsgerechtigde of de alleenstaande ouder daadwerkelijk vooruitkomt.

Het dwingt ons kritisch te kijken naar de manier waarop rijkdom, macht en kansen worden verdeeld in Nederland: komt groei ook bij de onderkant van de samenleving terecht? Worden investeringen in onderwijs, zorg en infrastructuur echt ingezet om structurele achterstanden op te heffen?

Gelijke kansen zijn geen vanzelfsprekendheid

De tweede voorwaarde die Rawls stelt, is dat alle maatschappelijke posities open moeten staan voor iedereen, onder de voorwaarden van eerlijke gelijkheid van kansen. Dat betekent niet alleen formele openstelling ("iedereen mag solliciteren"), maar ook daadwerkelijke toegang. Een kind uit een arm gezin moet evenveel kans hebben om arts of rechter te worden als een kind van rijke ouders.

Echte gelijke kansen vragen om beleid dat ongelijkheid compenseert – via onderwijs, ondersteuning, zorg, veilige woonomgevingen, en toegang tot sociale netwerken.

In Nederland zien we juist het tegenovergestelde: kansenongelijkheid groeit. Kinderen van ouders met lagere inkomens stromen vaker af, verdienen later minder, en leven zelfs korter en ongezonder. Rawls zou dit als een ernstige schending van rechtvaardigheid beschouwen. De samenleving faalt als zij niet zorgt voor gelijke uitgangsposities, zodat talent en inzet werkelijk kunnen bloeien – ongeacht afkomst.

Een menselijke samenleving is een rechtvaardige samenleving

De campagne #MenselijkNederland roept op tot een koerswijziging: naar een samenleving waarin menselijke waardigheid, solidariteit en rechtvaardigheid het uitgangspunt zijn. Rawls’ theorie laat zien dat dit niet naïef of utopisch is, maar een rationele en morele noodzaak.

We moeten ongelijkheid niet normaliseren, maar normeren. Niet vanuit jaloezie of nivellering, maar vanuit de overtuiging dat elke samenleving wordt gedefinieerd door hoe zij omgaat met de minst bevoorrechten. Alleen wanneer verschillen ertoe bijdragen dat iedereen er beter van wordt – en dan vooral de mensen met de kleinste stem, het minste netwerk of het laagste inkomen – zijn ze moreel te verdedigen.

Geen samenleving is rechtvaardig wanneer een kind bij voorbaat minder kansen krijgt omdat het in de verkeerde postcode werd geboren.

Daarom moeten we het politieke debat opnieuw durven voeren over de voorwaarden van rechtvaardigheid. Wat rechtvaardig is, is niet wat de markt oplevert of de meerderheid toevallig wil, maar wat we gezamenlijk rechtvaardig vinden. En dat gesprek begint bij de bereidheid om eerlijk te kijken naar ongelijkheid – en verantwoordelijkheid te nemen voor wie onderaan staat.