Voorbij de grens: Nederland op het kantelpunt tussen menselijkheid en ontmanteling van de rechtsstaat

 Stel je voor: je loopt op een zaterdagmiddag door Den Haag. Het Binnenhof – eeuwenlang het hart van de democratie – is het decor van protest. Maar dit keer klinkt er geen roep om rechtvaardigheid of sociale verandering. Er klinken leuzen tegen vluchtelingen, tegen moslims, tegen de rechtsstaat zelf. Politieagenten worden aangevallen, journalisten belaagd. Je voelt de angst en de haat in de lucht hangen. Dit is niet zomaar een demonstratie, dit is geweld – en onze eigen veiligheidsdiensten noemen het wat het is: extreemrechts.

En toch… in de Tweede Kamer aarzelen sommigen om dat woord te gebruiken. Alsof benoemen gevaarlijker is dan ontkennen. Het is precies dit wegkijken dat ons land naar de rand van de afgrond brengt.

Het patroon dat we niet mogen negeren

We zien het overal: stap voor stap wordt de rechtsstaat uitgehold. Moties die “Antifa” als terroristisch willen bestempelen zonder juridische grond. Wetgeving die vluchtelingen tweederangs maakt en gezinshereniging bemoeilijkt, ondanks waarschuwingen van de Raad van State en de UNHCR. Voorstellen om demonstraties van Extinction Rebellion standaard te beperken, terwijl Amnesty en juristen benadrukken dat demonstratierecht de zuurstof van de democratie is.

De normalisering van wat ooit ondenkbaar was, gaat razendsnel. Hannah Arendt beschreef al hoe totalitaire systemen beginnen met het banaliseren van het kwaad: telkens een kleine verschuiving, totdat het morele kompas verdwijnt. Timothy Snyder waarschuwde in On Tyranny dat democratie niet plotseling instort, maar sterft door “gewone mensen die wennen aan kleine stapjes van onvrijheid”. En Yascha Mounk laat zien hoe de “illiberale democratie” ontstaat: een systeem waarin verkiezingen bestaan, maar grondrechten steeds verder worden uitgekleed.

Waarom stemmen mensen hier toch op?

Het is een pijnlijke vraag. Waarom kiezen burgers voor partijen die voorstellen doen die strijdig zijn met elke vorm van moraal en ethiek? Omdat angst een krachtiger wapen is dan nuance. Omdat simpele slogans (“de grenzen dicht”, “eigen volk eerst”) aantrekkelijker klinken dan ingewikkelde oplossingen. Omdat echte problemen – woningnood, zorgtekorten, bestaansonzekerheid – te makkelijk worden afgeschoven op de meest kwetsbaren.

De Amerikaanse filosoof Michael Sandel wijst erop dat democratie niet alleen gaat over procedures, maar ook over moreel burgerschap: het vermogen van burgers om het juiste te onderscheiden van het makkelijke. Robert Putnam toont in zijn studies hoe samenlevingen die hun sociale verbanden verliezen, vatbaar worden voor angstpolitiek en populisme. En Claude Lefort herinnerde ons eraan dat de democratie per definitie een open, onzekere ruimte is – een ruimte die juist daarom verdedigd moet worden tegen krachten die die onzekerheid willen opheffen met autoritaire zekerheden.

Het gevaar van gewenning

Vandaag accepteren we dat vluchtelingen in twee categorieën worden verdeeld. Morgen accepteren we dat demonstreren structureel aan banden wordt gelegd. Overmorgen accepteren we dat moslims, migranten of kritische stemmen systematisch tot tweederangsburgers worden gemaakt. Wat eerst uitzonderlijk leek, voelt opeens als normaal. En dat is precies hoe samenlevingen hun vrijheid verliezen: niet in één klap, maar in duizend kleine stapjes.

Waar wij nu staan

De keuze is duidelijk. Willen we een land waar haat wordt genormaliseerd, waar mensen worden ontmenselijkt, waar grondrechten onderhandelbaar zijn? Of willen we een samenleving die opnieuw durft te kiezen voor menselijkheid, rechtvaardigheid en solidariteit?

Mijn persoonlijke ademruimte

Volgende week vertrek ik naar Thailand. Het lucht me op om even weg te zijn van de dagelijkse stroom van haat en discriminatie. Soms denk ik: als ik de kans had, zou ik niet meer terugkeren. Want dit Nederland voelt steeds minder als het land dat ik kende – een land waar mensenrechten en tolerantie het fundament waren.

Maar toch… hoop ik. Ik hoop dat Nederland meer is dan dit. Dat we de lessen van geschiedenis en wetenschap ter harte nemen, dat we weigeren ons morele kompas te verliezen.

Oproep

Op 29 oktober staan we voor een beslissend moment. Dit is geen gewone verkiezing. Dit is een keuze tussen een land dat menselijkheid koestert of een land dat rechtsstaat en vrijheid stukje bij beetje ontmantelt.

Mijn oproep is simpel en dringend: laat dit geen stap richting afgrond zijn. Sta op, spreek je uit, weiger te zwijgen. Stem voor een Nederland dat rechtvaardig, vrij en menselijk is. Want als wij het niet doen, kan het straks te laat zijn.