Voorbij het zijn: Levinas’ radicale oproep tot verantwoordelijkheid voor de ander

 In Autrement qu’être ou au-delà de l’essence voert Emmanuel Levinas zijn radicale ethiek van de verantwoordelijkheid verder door dan in Totalité et Infini. Waar hij eerder liet zien dat de ontmoeting met het gelaat van de ander ons tot verantwoordelijkheid roept, ontwikkelt hij hier een nog fundamentelere taal om die verantwoordelijkheid te beschrijven. Hij zoekt naar een manier om buiten de traditionele westerse filosofie te denken, die volgens hem te vaak gevangen blijft in “het zijn” (de ontologie).

Levinas stelt dat de menselijke subjectiviteit niet in de eerste plaats begrepen kan worden als een autonoom, zelfbewust ik dat vanuit vrijheid handelt. Het “ik” bestaat eerder voor de ander. Subjectiviteit is een oneindige verplichting tot verantwoordelijkheid voor anderen, zelfs nog voordat er sprake is van keuzes, contracten of wederkerigheid. Dit is wat Levinas “het anders-dan-zijn” noemt: een dimensie die verder gaat dan het bestaan zelf, waarin ethiek de eerste filosofie is.

Het boek benadrukt dat de relatie tot de ander wordt gekenmerkt door een fundamentele asymmetrie. Waar klassieke ethiek vaak spreekt over gelijkheid of wederkerigheid, stelt Levinas dat ik in zekere zin altijd méér verschuldigd ben aan de ander dan omgekeerd. De ander komt mij tegemoet als kwetsbaar, behoeftig, sterfelijk. In die kwetsbaarheid ervaar ik mijn onontkoombare verantwoordelijkheid. Levinas gebruikt de taal van “beschuldiging” en “plaatsvervanging”: ik word als het ware altijd al verantwoordelijk gesteld voor het lijden van de ander.

Deze verantwoordelijkheid is niet optioneel. Zij gaat vooraf aan alle vormen van vrijheid, politiek of recht. Nog voordat ik mijzelf kan begrijpen of rechtvaardigen, ben ik al geplaatst in deze ethische verhouding. Daarom is subjectiviteit volgens Levinas niet primair zelfbeschikking, maar een “voor-de-ander-zijn” dat onuitputtelijk en nooit volledig in te lossen is.

Toch erkent Levinas dat samenleven meer vergt dan deze oneindige ethische oproep. Er is ook recht, orde en politiek nodig, want er zijn altijd meerdere anderen. Zodra er een derde in het spel komt, ontstaat de noodzaak om verantwoordelijkheid te verdelen, om instituties en wetten te scheppen die recht doen aan allen. Recht is dus noodzakelijk, maar het blijft volgens Levinas altijd geworteld in de oorspronkelijke, asymmetrische verantwoordelijkheid voor de ander. Politiek en recht mogen nooit de menselijkheid uitwissen waaruit ze zijn ontstaan.

De taal van dit boek is zeer intens en religieus geladen: Levinas spreekt over “vervanging”, “beschuldiging”, “schuld” en “kwetsbaarheid” om duidelijk te maken dat de mens altijd al meer verantwoordelijk is dan hij kan dragen. Het is een filosofie die de kern van vrijheid en autonomie relativeert, en die benadrukt dat ware menselijkheid pas begint in de radicale erkenning van de ander.

Betekenis

Met Autrement qu’être breekt Levinas definitief met het idee dat ethiek een afgeleide is van kennis, logica of politiek. Voor hem is ethiek het fundament van menselijk bestaan: een kwetsbare maar oneindige oproep om voor de ander in te staan. Deze visie biedt een scherpe kritiek op individualisme, calculerende rationaliteit en ideologieën die de ander reduceren tot object. Het boek schetst een mensbeeld waarin solidariteit, verantwoordelijkheid en zorg niet bijkomstig zijn, maar de kern van het bestaan zelf.