Zichzelf begrijpen door de ander: Paul Ricoeurs narratieve ethiek van verantwoordelijkheid

 In Soi-même comme un autre (Zichzelf als een ander) onderzoekt Paul Ricoeur hoe wij onszelf begrijpen en hoe dit zelfbegrip altijd verbonden is met de ander. Het boek staat in de traditie van de hermeneutiek: Ricoeur laat zien dat identiteit niet iets vaststaands is, maar iets dat ontstaat door verhalen, interpretatie en dialoog.

Twee vormen van identiteit

Ricoeur maakt een onderscheid tussen twee manieren waarop we over identiteit spreken:

  • Idem-identiteit (samenblijven): de aspecten die hetzelfde blijven in de tijd – eigenschappen, karakter, rollen. Dit is de stabiele kant van wie we zijn.

  • Ipse-identiteit (zelf-zijn): de mogelijkheid om trouw te blijven aan zichzelf, beloftes na te komen, verantwoordelijkheid te dragen. Deze kant van identiteit gaat niet over wat altijd hetzelfde is, maar over het vermogen om te antwoorden en zich te verbinden.

Door dit onderscheid laat Ricoeur zien dat identiteit niet puur vastgelegd is, maar een dynamisch proces: we worden onszelf door de verhalen die we vertellen en door de beloftes en verantwoordelijkheden die we aangaan.

Het narratieve zelf

Ricoeur benadrukt de rol van narrativiteit: mensen begrijpen zichzelf en anderen via verhalen. Het “zelf” is geen afgesloten kern, maar een narratief dat voortdurend wordt herschreven. Verhalen verbinden verleden, heden en toekomst, en geven zin aan ons bestaan. Ze maken ook dat we onszelf zien in relatie tot anderen. Zonder de ander is er geen verhaal over het zelf mogelijk.

Ethiek en verantwoordelijkheid

Het boek bouwt vervolgens uit naar een ethiek. Voor Ricoeur is een goed leven niet alleen een kwestie van zelfrealisatie, maar altijd verbonden met anderen en met instituties. Hij formuleert dit in drie samenhangende dimensies:

  1. Het goede leven – streven naar een zinvol en geslaagd bestaan.

  2. Met en voor anderen – erkenning dat dit streven nooit losstaat van solidariteit en zorg voor anderen.

  3. In rechtvaardige instituties – verantwoordelijkheid krijgt een sociale en politieke dimensie: instituties zijn nodig om recht te doen aan de veelheid van anderen.

Ricoeur sluit hier gedeeltelijk aan bij Levinas, maar brengt meer evenwicht: hij erkent de radicale oproep van de ander, maar benadrukt tegelijk dat we onszelf pas begrijpen in een narratief waarin ook zelfzorg, belofte en wederkerigheid een plaats hebben.

Zelf en ander

De titel Soi-même comme un autre drukt de kern uit: om onszelf te begrijpen, moeten we erkennen dat de ander altijd al in ons zelfbeeld aanwezig is. Identiteit is relationeel: ik ben niet enkel “ik”, maar ook “de ander in mij”. Deze relatie is geen bedreiging, maar de voorwaarde van menselijk bestaan.

Politieke en morele betekenis

Ricoeur benadrukt dat ethiek niet kan stoppen bij interpersoonlijke relaties. Omdat we altijd leven in gemeenschappen, moeten we nadenken over rechtvaardigheid. Politieke instituties hebben een eigen waarde: zij zorgen ervoor dat de zorg voor de ander niet willekeurig is, maar georganiseerd en gedeeld. Recht en politiek zijn dus noodzakelijk, maar moeten steeds teruggevoerd worden op de oorspronkelijke ethische band tussen mensen.

Betekenis

Met Soi-même comme un autre biedt Ricoeur een brug tussen filosofie van identiteit en ethiek van verantwoordelijkheid. Hij laat zien dat het zelf geen autonoom individu is, maar een wezen dat zichzelf slechts kan begrijpen in relatie tot anderen en door verhalen. Zijn ethiek verbindt persoonlijke verantwoordelijkheid, zorg voor de ander en rechtvaardige instituties. Daarmee levert hij een tegenwicht tegen individualisme en instrumentele rationaliteit, en schetst hij een mensbeeld waarin empathie, narratief begrip en solidariteit centraal staan.





Reacties

Een reactie posten

Populaire posts van deze blog

Geen woorden voor dit verlies – maar ook geen ruimte voor haat

Afbeelding
 Allereerst willen wij onze diepste medeleven uitspreken aan de ouders, familie, vrienden en bekenden van Lisa. Een jong leven is op brute wijze beëindigd. Er zijn geen woorden die dit onrecht kunnen beschrijven. Het verdriet is niet te bevatten. Dat jonge vrouwen op straat niet veilig kunnen zijn, dat zij aangevallen, seksueel misbruikt en zelfs vermoord kunnen worden — dat is onaanvaardbaar. Iedere vrouw heeft het recht zich veilig te voelen, altijd en overal. Niet alle asielzoekers zijn criminelen De verdachte in deze zaak verbleef op een COA-locatie. Dat roept emoties op, maar we moeten oppassen voor de val van generalisatie. Eén dader mag nooit de maatstaf zijn voor een hele groep. Een voorbeeld: toen onlangs een Nederlandse vader zijn eigen kinderen om het leven bracht, concludeerden we terecht niet dat alle Nederlandse vaders kindermoordenaars zijn. Evenmin bestempelen we alle voetbalfans als criminelen omdat sommige hooligans zich misdragen. En toch gebeurt dit mechanism...
Meer lezen

Een moreel kompas voor politiek, bestuur en samenleving

Afbeelding
  1. Naar een rechtvaardige, empathische en duurzame samenleving   Stel je een jonge vrouw voor die door Den Haag fietst, langs de hofvijver en de gebouwen waar wetten en besluiten worden gemaakt. Het lijkt een alledaags beeld, maar in feite draagt het een diepere betekenis: vrijheid van beweging, veiligheid in de openbare ruimte, de vanzelfsprekendheid dat zij haar weg kan kiezen. Dit eenvoudige tafereel is tegelijk symbool voor wat ons land groot maakt – en voor wat er op het spel staat. Nederland is gebouwd op waarden die meer zijn dan politieke leuzen: menselijkheid, rechtvaardigheid, vrijheid, gelijkheid, broederschap en de rechtsstaat. Het zijn waarden die we niet mogen beschouwen als vanzelfsprekendheden, maar als opdrachten die telkens opnieuw moeten worden waargemaakt. Ze vormen het fundament van een samenleving waarin mensen niet tegenover elkaar staan, maar met elkaar. In dit essay legt Vital Moors uit hoe we samen een samenleving kunnen bouwen waarin verbin...
Meer lezen

Hegel en de rechtvaardige samenleving: vrijheid, erkenning en de staat

Afbeelding
Inleiding: de vraag naar rechtvaardigheid Sinds Plato en Aristoteles buigt de westerse filosofie zich over de vraag wat een rechtvaardige samenleving is. Voor Hegel, een van de invloedrijkste denkers van de 19e eeuw, was dit vraagstuk onlosmakelijk verbonden met vrijheid. Niet de abstracte vrijheid van het individu alleen, maar de vrijheid die zich realiseert in een gemeenschap van wetten, instituties en erkenning. Zijn Philosophy of Right (1821) is een poging om een filosofisch fundament te geven aan een samenleving waarin vrijheid en rechtvaardigheid samenvallen. Vrijheid voorbij individualisme Hegel zag vrijheid als het wezen van de mens, maar keerde zich tegen het simplistische idee dat vrijheid slechts betekent dat niemand zich met jou mag bemoeien (negatieve vrijheid). Werkelijke vrijheid is voor hem positieve vrijheid : de mogelijkheid om jezelf te ontplooien binnen een redelijke orde die je als de jouwe herkent. Dit sluit aan bij latere denkers als Isaiah Berlin, die het onder...
Meer lezen