Wat Perikles ons kan leren over een menselijk Nederland

 

In de winter van 431 voor Christus sprak de Atheense staatsman Perikles zijn beroemde grafrede uit. Hij eerde de gesneuvelden van de Peloponnesische Oorlog, maar zijn woorden gingen verder dan herdenken. Het werd een lofzang op de democratie van Athene en een spiegel voor de samenleving. Bijna 2500 jaar later klinken die inzichten verrassend actueel.

Democratie is geen vanzelfsprekendheid

Perikles stelde dat de Atheense constitutie een democratie heette “omdat macht niet in handen van enkelen, maar van velen ligt”. Daarmee benadrukte hij dat de kracht van Athene voortkwam uit gedeelde macht en gelijke rechten. Vandaag worstelt ook Nederland met wantrouwen in de politiek, polarisatie en de verleiding van populistische slogans. Net als toen is het besef nodig dat democratie alleen overeind blijft als burgers actief meedoen, meedenken en verantwoordelijkheid nemen.

Vrijheid vraagt verantwoordelijkheid

De rede beschreef Athene als open en tolerant, een stad waar vreemdelingen welkom waren en cultuur bloeide. Maar Perikles maakte ook duidelijk dat vrijheid geen vrijblijvendheid is: burgers hadden de plicht hun vrijheid te verbinden aan verantwoordelijkheid voor het geheel. In onze tijd zien we hoe vrijheid soms verengd wordt tot puur individuele zelfbeschikking. Discussies over klimaatmaatregelen of solidariteit in belastingen laten zien dat vrijheid zonder verantwoordelijkheid verandert in egoïsme.

Gelijkheid en rechtvaardigheid als fundament

Volgens Perikles waren alle burgers gelijk voor de wet. In zijn tijd gold dat nog niet voor vrouwen en slaven, maar het principe was revolutionair. Voor ons betekent dit dat een samenleving pas geloofwaardig is als ieder mens dezelfde bescherming geniet. Discriminatie, ongelijkheid in kansen en etnisch profileren ondermijnen dat fundament. Een democratie die groepen burgers buitensluit, graaft haar eigen ondergrond weg.

Het algemeen belang boven kort gewin

Perikles eerde de gesneuvelden omdat zij offers brachten voor het voortbestaan van de stad. Hun daden herinnerden eraan dat een individu pas kan bloeien binnen een gemeenschap die veilig en rechtvaardig is. Ook vandaag is dit een scherpe les. De grote uitdagingen van onze tijd – klimaat, woningnood, zorg en migratie – vragen om gezamenlijke oplossingen, niet om het najagen van enkel korte-termijnbelangen.

Herinnering als kompas

De grafrede was ook een oproep om waarden door te geven. Het eren van de doden betekende vooral: hun idealen levend houden. Voor ons gaat dit over de manier waarop we omgaan met onze eigen geschiedenis – van slavernij tot de Holocaust en koloniale erfenissen. Herinnering is niet alleen terugkijken, maar een morele oriëntatie voor de toekomst.

Diversiteit als bron van kracht

Perikles schetste Athene als een stad die anderen aantrok door haar openheid en cultuur. Diversiteit werd gezien als verrijking. Vandaag daarentegen wordt migratie vaak geframed als bedreiging. Maar ook in onze tijd geldt dat een samenleving sterker wordt wanneer zij ruimte geeft aan verschil, mits mensen zich echt kunnen hechten en gelijkwaardig kunnen meedoen.

De fragiliteit van democratie

Thucydides, die de rede opschreef, liet later zien hoe Athene alsnog zijn morele kompas verloor en zichzelf ondermijnde. Het waarschuwt ons dat democratie nooit af is. Polarisatie, aanvallen op instituties en verharding van het debat bedreigen ook vandaag de kern van ons samenleven. Vrijheid en gelijkheid blijven alleen overeind als we ze telkens opnieuw beschermen.

---

Een keuze voor vandaag

De grafrede van Perikles leert ons dat een samenleving sterk is wanneer vrijheid wordt verbonden met verantwoordelijkheid, gelijkheid wordt gewaarborgd door de rechtsstaat, diversiteit wordt omarmd, en het algemeen belang boven kort gewin staat. Het herinnert ons eraan dat democratie niet vanzelf spreekt, maar steeds opnieuw een bewuste keuze vraagt.

Voor een menselijk Nederland betekent dit: een samenleving waarin niemand buitengesloten wordt, waarin instituties de menselijke maat respecteren, en waarin wij de moed hebben om onze vrijheid te verbinden met zorg voor elkaar.

Zoals Perikles zei: “Happiness depends on being free, and freedom depends on being courageous.” Vrijheid vraagt moed – en juist die moed hebben wij vandaag nodig.